.
Subscribe to my channel Youtube.com/user/DaLiaMuzic
TAMA LIU MAI BAINAKA SIRA, BEM VINDO E OBRIGADA PELA VISITA!

segunda-feira, 26 de novembro de 2012

FUNU MANUFAHI

Antonio Ramos Naikoli

Funu Manufahi no Dom Boaventura nudar simbol nacionalista Timor Loro Sa´e nian. Saida maka Funu Manufahi? Se maka Dom Boaventura? Tansa maka ASDT/Fretilin liu hus ninia diresaun: Nicolau Lobato, Xavier do Amaral, Ramos Horta, Borje da Costa, Leopoldo Joaquim, José Luis Guterres ba hasoru malu ho Dom Boaventura ninia Ferik Oan iha Kakuit Betano-Manufahi iha fulan Juni tinan 1974?
.

I. TANSA MAK MOSU FUNU NO FAKTOR-FAKTOR SAIDA MAK SAI HANESAN “CAUSA KA SEBAB” HUSI FUNU MANUFAHI NIAN

a) Revolta tamba hasae imposto (logika ekonomika). Waihira iha funu tamba iha ninia deskontentamentu, hanesan mos tuir autor sira balun nia hakerek konaba ba Funu manufahi, hanesan Geoffrey Gunn haktuir katak ”Funu Manfuhai ne mosu tamba autoridade hasae Imposto husi pataka ida sae ba pataka rua ho manu tolun sanulu”. Tuir hakerek iha Portugues nune: «A proposta das autoridades coloniais de aumentar de impostos de capitação de uma pataca para duas patacas e dez ovos (“in” Gunn, 1999: pp. 201)». Iha revolusaun ka revolta hotu hotu motif ekonomika ba funu sempre iha, hanesan mos funu Manufahi.

b) Mudansa Regime Iha Portugal husi Regime Monarka ba Republika. Hanesan faktor seluk maka kontribui hudi mosu Funu Manufahi mos katak tamba mudansa regime iha Portugal “Husi Monarkia ba Republika”. Tamba mudansa ba regime ne maka hanesan provoka resentimentu kontra ka funu hasoru kolonial iha timor liu husi Funu Manufahi. Maibe hare ba historia mos katak, Dom Boaventura funu hasoru malae mutin ka ”Kolonial Portugal” iha Timor Loro Sa´e, tamba funu Manufahi no funu sira seluk iha Timor halo hasoru malae mutin, Funu iha Luca, iha Baucau, no fatin seluk no funu iha Manufahi ida uluk (I) iha tinan 1895 Dom Duarte da Costa nebe nia oan maka Dom Boaventura, Funu Manufahi dala rua (II) iha tinan 1907 no ikus Funu Manufahi iha tinan 1911/12 (III).

c) Influensia husi “Ideiais independencia” hudi funu duni Malae Mutin husi Timor. Ligasauan ho movimentu libertasaun ka independentista sira iha Iha Filipina, Indonesia ninia influencia tama iha Timor. Tuir autor Frances Pélissier iha nia livru “Timor en guere” dehan katak Funu Manufahi mosu iha biban nebe maka iha mos funu iha fatin sira hanesan iha Flores, haktuir autor: «Ao segundo Péliser aponta, que das rebiliões armadas hajam ecloidido na ilha das flores entre 1911 e 1912 (Pélisser,19…; pp. 293)». No mos hanesan hakturi iha livro Geoffrey Gunn katak: ”«É também legitimo especular sobre se num circulo de uma dúzia de individuos em Dili haverá quem dejesasse a independência de Timor; seria Dom Boaventura uma desses Homens (Gunn, 1999: pp. 202)»”.

Influensia husi “Ordem Maçónico” nebe sira ninia lema maka “Trilogia Liberdade-Igualdade-Fraternidade” nebe tuir autor Frances (cita) dehan katak Dom Boaventura iha ligasaun ho “Ordem Maçónico” nebe maka iha tempo neba mos hahu kuda sira nia Hanoin (pensamento, red) no harii sira nia knua iha Dili. “Ordem Maçónica” sira ninia funu ba transformasaun no revolusaun barak hanesan iha mundo, hare ba Revolusaun Liberal nebe materializa liu husi Revolusaun Industrial iha, influensia ba Deklrasaun ba Independencia iha Estado Unidos Amerika (USA) nebe sira nebe maka proklama independencia Amerika nian hanaran “-Brother Foundation/Irmaõs Fundadores-” hanesan Thomas Jefferson, Jorge Washington sira hotu pertence ba “Ordem Maçónica”, Revolusan Frances nebe maka ordem ne iha ninia influensia hudi deklara prinsipiu ba revolusaun Francese maka tuir lema “ordem maçónica” nian maka: Liberdade-Igualdade-Fraternidade, no ikus maka “ordem maçónica” mos iha ninia papel importante hudi halo konspirasaun ba transformasaun husi regime Monarka iha Portugal ba Repúblika. Baseia ba autor Frances ne ninia hakerek katak, argumentu nebe maka Malae sira uja hudi hakerek katak Funu Manufahi ne tamba iha konsekuensia husi Transformasaun ba regime iha Portugal ne, laos atu mantem regime nebe maka utiliza «meios represiva» maibe hakarak halo mudansa liu husi duni sai Malae Mutin (kolonial Portugal, red) tan saida:

1. Dom Boaventura ninia ligasaun ho “Ordem Maçónica”, tamba ordem ne maka kria konspirasaun hudi halo transformasaun ba regime husi Monarka ba Republika iha 1910 iha Portugal. Ita bele dada hanesan iha ligasaun tamba tuir Tuir Luis Mateus, hakerek livro konaba “Maçónaria em Lisboa 2003” haktuir katak Fernando Ossorio, Jurista nebe maka forma iha Universidade Coimbra ba servisu iha Administrasaun Dili. Haktuir tan autor katak Fernando Ossorio maka harii knua «Loja Ocenia Dili, Timor 1991, no. 321, Grande Oriente Luzitano (Mateus, 2003; pp.86)».

2. Ideal nebe maka inspira Dom Boaventura ne maka “duni sai malae mutin ka kolonial Portugal”, tamba iha momentu nebe hanesan haktuir ona iha movimentu independencia iha rai-rai iha Asia, hanesan Filipina, Indonesia, no sst. nebe iha ona ligasaun.

3. Dom Boaventura mos laos foin partisipa iha Funu maibe nia mos ajuda nia Aman Dom Duarte hudi halo funu hasoru malae mutin iha tinan 1895. Tuir Abilio Araujo dehan iha ninia livru katak: «O rei de Manufahi, Dom Duarte, enviou o seu filho Dom Boaventura a Cailaco, Atsabe, Balibo e outros reinos ao fim de obter apoios para uma revolta em larga escala (Araujo; 1977; pp.147)». Funu hasoru malae mutin ne hahu ona husi nia aman to oan. Hatutan tan Abilio Araujo katak: «D. Boaventura representou o símbol de um esforço patriotico na conjugação dos reinos de Timor para uma acção unitaria (Araujo; 1977: pp.158)».

Neduni ho argumentu sira hatudu katak Funu Manufahi iha ninia inspirasaun politika maka «Oinsa maka duni Malae Mutin husi ita nia rain». Kontrariu ba argumentos kolonialista nian katak tamba «rescentimentu tamba iha mudansa regime iha Portugal». Argumentus sira koloanialista nian hakarak deit «Menimiza historia Funu Manufahi».

Ita bele halo hanesan analisa komparativa ida, oinsa maka procesu “independência” iha Haiti iha tinan 1804, ne resultadu husi Funu atan (Escravo, red) sira to´o ikus sira proklama “Independência” iha loron 1 fulan janeiru tinan 1804.

II. EFEITU KA AKIBAT HUSI FUNU MANUFAHI

a) Emar barak maka mate no material (husi Manufahi no Kolonial). Iha funu hotu-hotu kustus humanos, emar mate barak, barak maka kaer ba kastigu . Husi sorin Manufahi oinsa maka organiza resistensia hudi funu hasoru Malae ka Kolonial Portugues. Autoridade Kolonial Portugues hahu fulan desembro Funu nakfera iha Manufahi no dait to´o tinan 1912 iha Timor Loro Sa´e tomak. Hanesa haktuir Abilio Araujo “iha loron 5 fulan Outubro tinan 1911, Governador Filomeno da Câmara konvida Leurai sira hotu husi Timor tomak mai halo festa hudi komemora halo tinan ida proklamsaun Republika”. Hatutan tan Abilio (idem) “Iha biban ne Leurai sira halo juramentu hudi halo funu hasoru Malae iha Timor laran tomak”. Neduni Funu wainhira nakfera iha Manufahi mos dait ba fatin hanesan funu hasoru Malae iha Baucau, Venilale, Lospalos, Viqueque, Suai, no ikus liu maka iha Oecussi, ne katak iha asaun nebe maka iha koordenasaun nasional. Autoridade kolonial Portugues konsentra liu sira nia forsa ba iha Funu Manufahi. Kustus materiais, implikasauan ekonomika bot hodi halo operasaun kontra Funu Manufahi. Governador Filomeno da Câmara husu tulun husi Angola, Mozambique, Goa no Macau. Governador mos hahu ona konvoka Mordor sira husi Manatutu no Laklo iha Dili. Hahu estrategia militar hudi ataka Manufahi husi frente tolu: ida, konsentra forsa husi Ainaro ho koloborasaun husi Liurai Ainaro nian maka Naikau hudi ataka Manufahi husi sorin loro monu. Rua, husi Divisaun Infanteria nebe husu reforso husi Macau no Goa nebe mesak Malae Portugues tau sira nia base iha Aileu, forsa husi Angola no Mozambique maka ataka husi Maubissi ba Aitutu hudi ba Kablaki. Iha Kablaki Funu Nain nebe maka Dom Boaventura tau nudar komanda Funu iha neba naran Asae Maunkoli nia iha surik rua ida naran Beri Sika no ida seluk Naran Bere Laka. Tamba autoridade kolonial ninia forsa makas liu, neduni Kablaki mos la tahan, Kablaki monu ba liman autiridade kolonial iha loron 27 Maio tinan 1912. Tolu, Ataka husi Manatutu ba Turiskai, sai tun ba Tutuluru to´o ba iha Betano hudi cerku Manufahi. Tamba ataka maks husi fatin hotu-hotu, neduni iha loron 22 fulan Juli tinan 1912 Foho Riak monu ba kolonial sira nia liman. Hanesan haktuir testemunya Jaime Inso nebe nudar “exercito Portugues” nebe participa iha ataka ba Manufahi katak operasaun ne envolve emar barak, hatun bomba ba foho Leo laku nebe maka sei resiste. Hanesan haktuir iha Abilio Araujo ninia Livro katak: «Jaime do Inso que participou nesta guerra de 1912 como oficial da Marinha servindo na conhoneira “Patria” que também bombardeou Manufahi relata-nos que os sitiados eram em grande número “talvez mais de 12000”. No dia 9 de Agosto choveram balas sobre o último reduto em resistência (Araujo; 1977; pp.156)».

b) Hahu ona hari liurai no cefe suku sira nebe maka obedece ba knar Kolonial nian. Autoridade Kolonial Portugues halo «mis tiha» ita nia Leurai no Dato sira be hudi rai moris maka Ukun Timor Loro Sa´e. Nebe autoridade sira hili sira nebe maka hanesan «fiel» ba koloniala maka nudar Leurai hudi Ukun, hudi troka Leurai ka Dato sira nebe maka Reno rasik maka hili. Sira uja ona sistema oinsa maka kontrola emar Timor buka tau sira nebe maka sira nebe maka «fiel» ba kolonialista Portugues.

c) Reforsu ba autoridade kolonial liu husi Administrasaun lokal, militar, no sst. Hahu ona harii administrasun lokal nebe maka bele ukun no kontrola populasaun. Iha parte Militar nian hahu ona harii forsas ba rua maka: Forsa Permeira Linya no Segunda Linya. Ninia objectivu maka oinsa maka bele envolve emar Timor oan rasik iha defesa ba «Bandeira no autoridade Portugal nian».

III. KONSEKUENSIA BA FUNU MANUFAHI

a) Politika Kolonial nian maka “Divide Et Impera”

Oinsa maka bele Ukun no hametin sira nia knar buka tau pratika politika Kolonial nian maka «divide Et Impera ka Dividir para Reinar». Hili sira nebe maka «fiel» maka Ukun ka nudar leurai, foti sira nebe maka fiel ba ukun iha reino sira nebe maka «Funu hasoru kolonialista». La respetu ba knar politika, sosial no ekonomika emar rai nain nian nebe hudi rai moris iha kedan ona. Hanesan ne maka sira bele ukun, tamba hamis tiha knar nebe maka emar rai Timor iha hudi rai moris mai.

b) Manufahi oan ba servisu nudar atan ka «escravo»

Hodi servisu nudar «aselear» ba malae hudi servisu ba tos komunal ka estadu nian. Tuir Geoffrey Gunn haktuir katak: ”hahu loron 23 fulan Agusto tinan 1912, Governador Filomeno da Câmara, disidi regiaun Raimera, Riak no Leo laku sai nudar sasan estadu nian no kuda sasan sira nebe maka fo ba autoridade kolonial sira nian, hudi tau naran tuir autoridade kolonial sira nian (in, Gunn,1999; pp.205).

c) Heransa husi Funu Manufahi nebe rai hela iha realidade Timor nian maka Sub-distritu Fatudu tama ba Ainaro

Hahu Funu Manufahi, husi funu ida dala uluk (I) iha tinan 1895 to´o ikus iha tinan 1911, Ainaro maka hatudu ninia «fidelidade» ba autoridade kolonial sira. Ainaro serve hanesan base ba forsa kolonial nian hudi ataka Manufahi. Hanesan haktuir Capitaun Jose Martinho iha ninia Livru “Timor quatro século de Colonização Portugal”, katak iha regulos barak maka hanesan fiel ba Malae hudi halo Funu hasoru manufahi hanesan autor dehan: «E entre eles, há que distinguir o velho Nai-Cau do Súru, que da tranqueira de Ainaro, exposta aos ataques do Boaventura, mandou um dia a Atsabe, ao comandante Cândido Bernardo, que ai dirigia as operações de ataque aos súcu rebeldes, emissários com este recado; “dificilmente nos poderemos aguentar sem auxilio. Mas se formos vencidos, procurem o meu corpo debaixo das pedras da tranqueira”, (Martinho, 1943: pp. 69)». Buat nebe maka Nai-Cau halo ba Malae Mutin, sira mos la haluha kolen nebe maka hudi tulun ba Funu Manufahi. Grato (Imbalan, red) nebe maka fo ba Nai-Cau no Ainaro maka ne “Waihira hotu Funu manufahi, sira be fo tulun ba Funu Manufahi lori emar Manufahi ba sai hanesan atan (escravo/budak, red), maibe Nai-Cau husu ba Governador Filomeno da Câmara katak «Ami Same-Ainaro mesak feto san uma deit neduni haketa maka rai mai ami». Hahu iha neba Fatudu tama ba Ainaro.

Fatukuak fo ba sira Laklo (Manatutu). Iha Funu Manufahi mos, autoridade kolonial sira mos mobiliza Mordor sira husi Manatutu ho Laklo hudi ba ataka Manufahi. Nebe tuir Cap. Jose Martinho dehan katak: “Filomeno da Câmara, num largo golpe de vista, orden a concentração, em Dili, de todos os elementos que é possivel trazer de leste, principalmente recrutados entre Moradores de Manatutu e Lácló (Martinho, 1943; pp. 60)”. Murdor sira ninia komandante maka Luiz Noronha nebe atake tun husu Manatutu ba sai husi Betano. Waihira Funu hotu Governador Filomeno da Câmara fo hanesan knar no ukun iha Fatuk-Kuak ba sira husi Laklo. Hametin liu tan knar no Ukun husi sira Laklo iha Betano, liu husi Mestre Mario Noronha husi Manatutu ba kaben ho Dom Boaventura nia oan Feto, atu nune ligitima liu «Knar no Ukun». Neduni Fatuk-Kuak iha Betano fo ba sira husi Laklo maka kaer.

IV. FUNU MANUFAHI NUDAR SIMBOL NASIONALISTA

1 - Dimensaun Funu nian kompara ho funu sira seluk, ninia konsekuensia material no humanos bot husi sorin Manufahi.Husi sorin Kolonial nian mos dala uluk maka hasoru funu bot ida ne tuir autor sira balun nia hakerek. Tamba iha esperiencia Portugal nian iha ninia kolonia sira foin dala ida maka hasoru Funu ida nebe ninia dimensaun bot iha momentu neba. Obriga Portugal hasai osan hudi mobiliza operasaun ba Funu Manufahi. Osan hudi selo forsa nebe maka desloka husi Afrika hanesan Angola no Mozambique, Macau no Goa, nebe maka iha ninia kustus ekonomika ba operasaun ne bot ba Portugal.

2 - Funu hasoru Malae Mutin nebe maka Ukun Emar Timor. Ideal nebe maka Funu Manufahi representa simbol nasionalista tamba ninia principiu fundamental maka oinsa maka «duni Malae Mutin» husi Timor Loro Sa´e.

3 - Fretilin maka banati tuir dalan nebe maka Dom Boaventura ninia dalan. Iha fulan Juni tinan 1974, delegasaun ASDT/Fretilin ba hasoru malu ho Dom Boaventura nia ferik oan iha Kakuit Betano.Iha neba Nicloau Loubato, Xavier do Amaral, Ramos Horta, Borja da Costa, José Luis Guterres no sst.ba hatou ba Leurai feto katak «Ami halo tuir buat nebe maka ami nia Avon Dom Boaventura maka mata dalan». Hanesan iha nebe dadoli nain ida nebe maka naran Bere Siku tatolin lian nudar lian nain hudi simu delegasaun husi ASDT/Fretilin nune: “«Loriku rain nain, lian daudaun! (Araujo; 1977; pp. 8)”».

V. DOM BOAVENTURA MATE NO NIA RATE IHA NEBE?

Tuir autor barak koalia, tuir Geoffrey Gunn dehan katak: “iha kemungkinan ka hipotes rua, Dom Boaventura kastigu iha Atauro ka Ai-pelu, iha neba maka nia mate iha kadeia”. Tuir Emar Manufahi, Boaventura sai hanesan mitu katak: ”Nia lakon mosu, ka mate moris”. Iha ne bele justifikasaun tamba saida maka nem autoridade kolonial iha momentu neba hatudu katak ninia Rate iha nebe, kala mate maibe rate laek.

Iha versaun/versi husi Avon sira balun husi Manufahi konta katak: “Dom Boaventura Malae Kaer iha foho Ria tu-Manufahi, lori ba kastigu iha Ai-Pelu (besik Likisa). Emar sira be hein kadeia Ai-Pelu ne emar Metan sira husi Afrika (Angola), Angola oan sira mesak lanu tem deit (hemu tua dor). Hatutan Avon nebe iha momentu Funu Manufahi sei kiik ho tinan nem (Nia Mate ona iha Tinan 1989 iha Same) katak (idem) Waihira Dom Boaventura Malae kaer lori ba dadur iha Ai-Pelu, sira husi reno no uma Lulik Webikun (Atambua ho Kupang, red) mai buka kedan Dom Boaventura ne iha nebe, sira hetan iha Ai-Pelo, tamba sira hare katak Malae Metan sira husi Angola oan mesak lanu tem deit, sira ba husu ba Malae metan sira nune «Se maka ema nia aman nebe imi futu iha lutu laran ne? Malae Metan sira hatan Nia maka Leurai Manufahi nebe maka Funu hasoru Kolonial, tamba ne maka ami futu nia hudi hatama iha sela ka kadeia ne. Sira husi Reno no Uma Lulik Webikun dehan nune ba Malae metan sira «Ami iha Tua sabu se imi hakarak ami fo ba imi hudi troka ho katuas ne fo mai ami lori». Hatutan tan Avon ne “Metan sira hare tua kaben sulin no hamrok hanesan be, sira hemu tua to lanu, no sira reno husi Uma Lulik Webikun lori kedan halai Dom Boaventura ba mota sorin (Atambua-Kupang, red)”.

Versaun ne hatudu katak, husi autoridade kolonial sira mos la fo sai katak Dom Boaventura nia mate los iha nebe, ninia rate mos la iha, la iha historiador ida maka hakerek konaba ninia mate iha sa tinan no hakui iha rate nebe. Tamba ninia rate la iha, maka mosu versaun ida husi emar Manufahi katak “Dom Boaventura ne Mate-Moris ka Lakon-Mosu”.

VI. UKUN RASIK AN NE MEMORIA KOLEKTIVU

Haknauk ba hakerek Nain ka Poeta Timor oan ida naran Fernando Sylvan katak «A Independencia é a memoria de um Povo que não Morre». No tuir matenek nain ida naran Frederick Engel ninia hateten katak «A emancipação de um povo será a obra do próprio povo». Banati Fernando Sylvan no F. Engel katak ita nia Funu ba Ukun rasik an laos foin hahu ho revolusan “25 de Abril 1975” iha Portugal, no laos foin hahu waihira Indonesia autoriza ita halo «referendum», maibe hahu hudi uluk kedan husi gerasaun Dom Boaventura nian hanesan Mata Dalan, to´o iha iha gerasaun Nicolau Loubato, Vicente Reis “Sa´he” no sira seluk hudi Funu duni kolonial Portugal no hasoru Indonesia no ikus Gerasaun Xanana no emar Timor oan tomak funu hudi duni sai Indonesia husi Timor no ita Ukun An (Independência, red) liu husi Referendum iha “Loron 30 fulan Agusto tinan 1999”. Neduni respeito no homenagen ba historia-Loron 24 Fulan desembro ne loron nasional ka loron “Kebangkitan Nasional”. Ne husik ba disisaun politika husi: Governu no Fretilin nebe maka hahu foti Dom Boaventura no Funu Manufahi nudar simbol “Nacionalismo”. Homenagen no respeitu ba historia hanesan iha hafahe (divisaun, red) ba provincia ka wilayah bele tau kapital ba provincia zona centro nian iha Manufahi ka Same. Hanesan Igreja atu loke dadauk “Diocese iha Same”, ne hatudu ba respeitu ba ita nia memoria historia nudar emar (Povo, red) no Rai (nasaun, red). Iha Fundasaun hudi naran Dom Boaventura (Fundaboa), iha Universidade maka hanaran Universidade Dom Boaventura, iha loron ukun rasik an ka Independència iha dia 20 Maio 2002 hanesan homenagen ba Funu Manufahi liu husi “Tebe ka dansa Funu Manufahi. Ikus husik ba autoridade rai Timor nian hanesan: Governu, Parlamentu no Prezidente RDTL maka foti loron 24 Fulan Desembro iha tinan 1911 hahu Funu nakfera iha Manufahi sai hanesan loron bot ka nasional.

Funu Manufahi mos, sai hanesan simbol ba klosan sira nebe maka Funu hasoru iha Indonesia nia Ukun iha Timor. Hanesan Fernando La´sama, eis-Secretario Geral Renetil no Prezidente Partido Demokratiku (PD) nian waihira Indonesia sira kaer ba Kadeia iha Jakarta nia ba defende ninia “Pleidoi” iha Tribunal Jakarta katak «Ami nia Funu laos foin hahu iha tinan 1975 maibe hahu husu Dom Boaventura iha Funu Manufahi».

Ba Libânio Soares,estudante Ciência Politica iha Universidade Nova Lisboa no Militante Partido Socialista Timorense (PST) katak ”«Funu Manufahi maka hanesan ita nia patrimonia historika, neduni ita buka respeitu no fo homenagen ba loron ida nebe maka ita nia bein ala sira halo funu hudi duni kolonialista husi ita rain»”.

Tuir Francisco Guterres, estudante iha Faculdade Economia Universidade Coimbra no militante Fretilin dehan katak «Uluk Fretilin ninia formasaun politika-idiologika maka hanorin konaba Funu Manufahi nian no Dom Boaventura nian».

VII . BIBLIOGRAFIA/FONTES

1. Livros

a) Geoffrey C. Gunn,(1999): ”Timor Loro Sa´e 500 anos”. Livros do Oriente. pp.193-208
b) Cap. Jose S. Martinho (1943) ”Timor quatro seculo de colinização Portuguesa”, edi. Livraria Progredior, Porto.
c) Araujo, Abilio (1977) ”Timor Leste-Os Loricos Voltaram a Cantar. Fotocomposição de prografe Impressão “offset”de Trama. Lisboa. pp.144-160.
d) Sylvan, Fernando (1993): “Obra de Oan Timor”, Lisboa. pp.12
e) Jolliffe, Jill (1989); ”Timor-terra sangrenta”. Edi. ojornal. publicação projornal.
f) Mateus, Luis (2003) “Moçonaria na história de Portugal”. Palacio Maçónica do Grande Oriente Luzitano.
g) René, Pélissier, Timor en Guerre: Le Crocodile et les Portugais (1847-1913), orgeval,1996, pp. 254-255. 

2. Historia Oral 

a) Husi ita nia Bein sira iha Manufahi nian maka konta. b) Klosan Sira nia hanoin. 

- Hotu - 

*Autor: Antonio Ramos Naikoli. Publika: STL, Janeiru 2004. Artigu ne'e sei kontinua halo investigasaun ho dadus ne'ebe hetan, husi Livrus no autores ka Lia-nain sira! 

Fonte: Artigu ne'e foti husi FH - Forum-Haksesuk (http://forum-haksesuk.blogspot.com)


sábado, 24 de novembro de 2012

Como o vento...



Como o vento, num instante num momento
um sorriso torna-se um pranto
Como o vento de repente de golpinho
dois olhares cumplices se desvaneceram
e na alma se enraiza a inquietação

Mas não foi de repente num instante, num momento
era sabido, previsto e ímpeto
E neste consequente momento
dois olhos desfizeram a ultima chama
e triste o que se fez amante
e so o que se fez contente

E como o vento, num instante num momento
a vida torna-se uma aventura errante
amarga e desiquilibrante
O proximo torna-se distante
e o que resta de uma paixão aventureira deteriorante

o distante torna-se o proximo
assim... como o vento, num instante... num momento


Dalia Kiakilir Agostinho
in Como o vento...
24 de Novembro de 2012

segunda-feira, 19 de novembro de 2012

Care of The ALMA Sisters in Dili!


The Alma Sisters are a group of physiotherapists and nuns who are based in Dili, East Timor. They look after sick, orphaned and disabled children from districts all over E. Timor. Recently they were able to build two small classrooms and a physio room- but they still need more funds to buy medical equipment, wheelchairs- and to build a new facility for the children with special needs.
Many of the children they work with have Cerebral Palsy - and the quality of life for these children have increased tenfold. 

If you want to learn more or make a donation please visit:

Recently Esra Ozege (philanthropist) and Paulie Stewart (Dili Allstars) visited East Timor to take over a shipment of kids shoes generously donated by the Wiggles. They were able to shadow the sisters on their rounds in two very poor districts, and watched the sisters and out the shoes to where they were needed most.

For more information on that, visit: 
http://www.cam.org.au/news/wiggles-donation-helps-alma-nuns.html 

Jessica Carrascalão Heard is singing an East Timorese Folk Song arranged by the Dili Allstars translated it means: Poor child or orphan in need. Available on the Dili Allstars best of ABC album.





in Care of The ALMA Sisters in Dili
publicação DK 19 de Novembro de 2012


quarta-feira, 14 de novembro de 2012

Where is the Love?





Is the Love forgotten?

Is the Love left behind?

Or is it just restin' in the midle of nowhere?

If it is there tell me, how come it hurts? How come it bleeds?!!!

Where is the Love? Is there an answer?!
 
 


Dalia Kiakilir Agostinho
in Where is the Love
Oxford, November 15, 2012

segunda-feira, 12 de novembro de 2012

Memorias do Massacre de Santa Cruz


Dia 12 de Novembro de 2012, Timor relembra um dos acontecimentos mais marcados da sua historia. O Massacre no cemiterio de Santa Cruz em Dili.

Ha 21 anos atras, no dia 12 de Novembro de 1991 um número de estrangeiros chega a Timor Leste para observar a delegação do Parlamento Portugues, incluindo jornalistas independentes dos Estados Unidos da America, Amy Goodman e Allan Nairn , camera man e britânico Max Stahl e NewZealand Kamal Bamadhaj estudante de ciencias politicas.

Eles participaram no serviço memorial para Sebastiao Gomes um jovem timorense morto por elementos ligados às forças indonésias a 28 de Outubro de 1991, durante a qual a população (cerca de 3 milhares de pessoas) caminharam desde a Igreja de Motael até ao cemitério  de Santa Cruz na capital de Timor Leste em Dili . 


foto cortesia SapoTL
Ao longo do caminho, os jovens içaram faixas de protesto e bandeiras de Timor-Leste, Organizaçoes Activistas Pro Independencia, gritando palavras de ordem. 

Os organizadores do protesto mantiveram a ordem durante o mesmo, embora tenha sido uma manifestação de alto numero de participantes, a multidão era pacífica e ordenada. Foi a maior demonstração e a mais visível contra a ocupação Indonésia desde 1975. As tropas da Indonesia queriam dar fim a manifestaçao repentina... mas sem sucesso os confrontos iniciaram .

No cemitério de Santa Cruz os jovens viram-se rodeados pelas forças da Indonesia e foram atacados com tiroteios. O exército indonésio abriu fogo sobre a população, matando e aterrorizando quem quer que fosse sem qualquer diferenciação de sexo ou idade com um unico objectivo "Calar as Vozes" vozes essas que queriam mostrar ao Mundo que Timor estava em sofrimento durante decadas, vozes essas que mesmo caladas eram sedentas de desejo de paz e direitos humanos que jamais existiram desde a ocupação. Até actualmente, ano de 2012, a localização de muitos corpos ainda é desconhecida. Alguns manifestantes foram presos e só foram libertados em 1999, na altura do referendo. 


foto cortesia SapoTL
Embora não tenha presenciado directamente esta manifestacão... senti a onda de emoções envolventes na alma de cada jovem, o sofrimento e a angustia durante decadas, o que na altura sentiram, a sede e o desejo de voltar a viver, de voltar a respirar, de poder correr, gritar e opinar ao mundo que sim ... "Sou livre, a minha terra é Livre!". Esta ansia, esta força de vontade de cada um mobilizou mais de 3000 jovens em menos de um dia, a missa para assinalar a morte do Sebastião Gomes (em Outubro por militares indonésios) foi apenas um pretexto.

Diz Constancio Pinto actual Vice Ministro dos Negocios Estrangeiros em entrevista ao Jornal Publico a 11 de Novembro de 2011 "A visita dos parlamentares portugueses tinha sido adiada, mas o protesto avançou. A manifestação de 12 de Novembro precisamente por causa do cancelamento da delegação parlamentar. Se a delegação parlamentar tivesse ido a Timor-Leste, a manifestação teria sido outra." 

A unica oportunidade estava diante deles, apenas a passos. O longo caminho percorrido que parecia não ter fim estava prestes ser alcançado,  os jovem queriam aproveitar a visita da Delegação Parlamentar Portuguesa que estava planeada para o mês de Outubro a fim de protestar a ocupação Indonésia, exigir a responsabilidade de Portugal (nesta exibindo panfletos de descontentamento questionando em Ingles "Portugal, Where is your Responsability?") e despertar o Mundo da Realidade vivida em Timor Leste! O sofrimento, a frustação, o descontentamento sentido na pele de cada um dos jovens da Resistencia exaltando afirmando ainda mais a vontade de Luta. Desistir nunca foi uma opção, pois "Resistir é Vencer", e nós temos direito a viver. Acreditamos nessa certeza com todas as forças do nosso corpo e, mais ainda, com todas as forças da nossa vontade. Viver é um verbo enorme, longo. Acreditamos em todo o seu tamanho, não prescindimos de um único passo do nosso caminho


foto cortesia SapoTL
A Historia de Timor Leste, desde a ocupação indonésia infelizmente não traz recordações afáveis. E incompreensivel o motivo pelo qual houve a necessidade de utilização de força, brutalidade, violencia. Para alem das riquezas da terra, Soeharto (na altura Presidente da Republica da Indonesia) conhecido pela gana, amibição e Conquista Territorial Invadiu Timor Leste  aproveitando a fragilidade numa altura em que Portugal havia abandonado o territorio em 1975 utilizando as suas Forças Militares (07 de Dezembro de 1975). "Não tivemos outra opção senão Lutar e Resistir em 3 frentes: Armada, Clandestina e Diplomatica". E assim foi durante 24 anos.

O Massacre de Santa Cruz abriu os olhos da comunidade internacional, originado acções de solidariedade. A 23 de Janeiro de 1992 Rui Marques e Dr. Jose Ramos Horta organizam a "Missão Paz em Timor - Lusitânia expresso" com finalidade de apoiar a causa de Timor e homenagear as vitimas do Massacre de Santa Cruz. 


foto cortesia SapoTL
A viagem do Lusitânia Expresso a Timor contou com o apoio de várias figuras públicas, nomeadamente o ex-presidente da República de Portugal, General Ramalho Eanes. Mobilizou 120 estudantes, de 23 países, que partiram de Portugal com o objectivo de colocar uma coroa de flores no local do massacre, e, assim atrair a atenção dos media sobre a temática da opressão do povo de Timor-Leste. 

Ao chegar a Darwin a 9 de Março de 1992, após 3 meses de viagem, o ferry foi sobrevoado por aviões militares indonésios e interceptado no dia 11 de Março, à entrada das águas territoriais de Timor, por quatro navios de guerra indonésios. Após lançar flores ao mar, em memória das vitimas, o Lusitânia Expresso foi obrigado a regressar a Portugal.


Embora não atingisse o objectivo de chegar a Dili, a viagem conseguiu mobilizar as atenções da imprensa internacional para a situação dramática em que vivia o povo, contribuindo de certa forma para a retirada da Indonésia e a independência da última colónia Portuguesa.

O acontecimento do Massacre de Santa Cruz é descrito como um dos momentos decisivos e de viragem na luta do Povo de Timor Leste pelo Reconhecimento do seu Direito à Auto-Determinação.



Dalia Kiakilir Agostinho
in Memorias do Massacre de Santa Cruz
Oxford, 12 de Novembro de 2012


domingo, 4 de novembro de 2012

Ukun Rasik Aan To’o Haluha Aan


Jose Belo, Jornalista
Tempo Semanal (Photo The Age)

KALAN ida, loron rua nolu, fulan Maiu, tinan rihun rua sanulu resin ida, iha palasiu Governu nia oin, ema lubun bo’ot halibur aan hodi asiste programa sunu paixon. Aktividade ida ne’e, hodi selebra aniversariu restaurasaun independencia TL ba dala sia. Ahi lakan. Tarutu, haburas lalehan nia klaran.
Tarutu hirak ne’e, doko ha’u nia neon hakarak atu ba palasiu Governu nia oin hodi halo kontente matan. Maibe, maluk ida dehan festa 20 de Maiu ne’e hanesan meus ida hodi gasta osan wainhira Timor oan sira hahu ka finjidu haluha ema sira ne’ebé fó ninia aan tomak ba obra ukun rasik aan.
Maluk ne’e, konsege trava ha’u nia roda kareta ho ninia lian sadik ne’e. Hau mós tuur mesak hodi hanoin kona ba kustus Ukun Rasik aan ninia ne’ebé hahu mihis. Tanba, demokrasia ho liberdade ne’ebé fó ninia impaktu ba moral no etika, oan Timor Lorosa’e. Hau lembra hikas herois bo’ot no kiik balun.
Iha loron 25 de Maiu 2011, hafoin lori hela hau nia belun Nakayama Tosihide ne’ebé koñesidu ba herois sira ho naran Jose Afonso ba aeroportu Comoro, atan hau hakat liu ba Mertutu, Ermera. Tosihide sempre fó lembra hikas ha’u ba saudozu Nino Konis Santana, David Alex ho Sabalae.
Iha abrigu kmanek  besik posu sintina ninian okos iha Mertutu, Saudozu Nino Konis Santana ne’ebé moris iha Tutuala,  konsege organiza hikas luta ba Ukun Rasik Aan iha parte oeste, to’o hakotu nia iis iha Marsu 1998.
Antes heroi bo’ot saudozu Nino Konis Santana lakon nia moris, nia assume kargu haat iha ninia kabas. Xefe do Consellu CNRM, Sekretariu Exekutivu da Luta/Frente Armada no hafoin saudozu Keri Laran Sabalae lakon Nino mós asume tan kargu ne’ebé ninia belun husik hela nuudar Sekretariu CEL/FC no iha momentu hanesan Konis mós nu’udar Xefi ba CDF. Maibé, serve liu bolu nia nu’udar servidor ida ke umilde tebes no la hatene loko aan. Konis, ema ida ne’ebé onestu. Simples, maibé iha dedikasaun bo’ot ba obra ukun rasik nasaun Timor-Leste ho liberdade ba oan Timor sira.
Ha’u la’o neineik tuir dalan, tanba hakarak rai kalan mak vizita ba maun bo’ot Konis nia rate. Laiha oituan mós hanoin atu sunu paixon hanesan iha Palacio Governu nian oin. Maibe, atan hau hakarak hala’o deit reflexaun badak ida. Iha tuku 08.24 Oras Timor-Leste ha’u tuku tu’ur iha rate simples ida ne’ebé mesak deit. Nino Konis Santana, naran boot. Komandante da luta ida. Maibé ninia rate aat liu kompara ho rate iha cemiterio Santa Cruz. Rate ne’ebé simples oan ne’e, dook husi sintidu katak iha heroi bo’ot nasaun ne’e maka hamahan aan iha okos.
Triste no revolta moral kahor malu iha atan ha’u nia hanoin. Tan ida ne’e, iha reflexaun iha rate simples nia leten ne’e atan ha’u katak:
“…Maun doben, ohin hau mai hase ita. Maibé, ita lian laek. Murak atu hateten deit ba ita katak, ohin atan ha’u mai atu hato’o ha’u nia agradesimentu wain ba ita. Tanba ho maun bo’ot ninia terus, susar no mate, soi ona mai ami nasaun Timor-Leste no liberdade ida. Timor-Leste ohin loron, la hanesan uluk no ema barak ninia moris iha mudansa maske povu balun sei iha susar nia laran. Maun, obrigado wain tanba iha ukun rasik aan ne’e ha’u hetan ona pozisaun hanesan diretor ida. Maibé hau maupagador. Tanba, atan ha’u deve maun wain ninia prinsipiu, moral no etika. Agora, ukun rasik aan ona buat barak maka ha’u kala kasu tiha ba kotuk. Maun, iha Dili ita nia maluk sira mós barak maka sa’e kareta ho folin karun. Maibé, atu sosa deit semente saka ida ba ezekutador obras ukun rasik aan sira mós laek. Agora, ema barak mós uza maun ninia naran hanesan sira nia propriedade atu hadau ema seluk nia laran hodi manan poder para bele karik hariku ninia maluk sira. Maibé, kuitado tebes ba maun lian laek.
Partidu balun pinta maun nia oin bonito oan ne’e, iha espanduk tara lemo iha Cidade Dili laran hodi finjidu katak sira hahi tebes maun. Maibé, kuitadu tebes ba maun nia rate simples. Maun nia rate ne’e haree didiak asu mós bele hakat liu, tanba besik ne’ebé hodi didin ne’e deit fó espasu luan atu asu dolar tama. Maun maka susar no mate, ami maka goza. Ami goza to’o haluha aan tiha.
Atan ha’u se lembra maun nia lia fuan ne’ebé maun doben kasu hela ba hau iha loron 29 de Setembru 1996. Iha momentu ne’e, maun dehan katak, tempu rai diak maun nunka sama ain iha Ermera. Maibé, pela primeira vez maun tama iha Ermera tanba funu. Maun mós dehan, Ermera ninia oan sira kontente tebes simu maun no haree maun diak tebes. Tebes duni maun. Tanba maluk Ermera oan sira haree didiak duni maun. Tan ne’e ho biban uitoan mós Ermera oan sira halo netik rate simples oan ne’e ba maun. Sira laran taridu no matan wen suli duni haree ba istoria heroi bo’ot Nino Konis Santana ne’ebé toba hela iha rate simples oan ida nia laran.
Atan ha’u mós hanoin hanesan ne’e. Tanba, maun nia luta ba independensia mak iha luron capital ninian nakselok malu kareta mesak luxu, deputadu sira simu vensimentu bo’ot, membru Governu goza lerek ukun rasik aan. Maibé, kuitadu ita goza sa lerek maun? Karik iha rate simples oan ne’ebé dala ruma asu mós bele hakat liu ne’e, maun kontente duni ona ho ukun rasik aan ne’ebé ema barak maka goza ona ho kareta Hummer, BMW, Hi-lux, Pajero, uma andar, uma luxu hanesan palasiu?
Estadu ho Governu buka salin osan hodi habokur koruptor sira. Governu mós buka salin osan ba ema seluk ne’ebé koko atu sobu obras nasaun ne’ebé harii husi heroi sira nia mate ho terus. Maibé, ba heroi sira ninia rate triste tebes.  Lalika ba maun no mós saudozo sira seluk. Maun sira nia inan ne’ebé fó moris ba luta na’in ukun rasik aan ne’e mós dala barak ukun nain sira finjidu tiha la haree ou karik fihir ho matan sorin de’it. Maske nune’e, ha’u admira tebes ho seinsibilidade familias Saudozu Nino Konis Santana ninian ne’e tan sira la lamenta ka expresa sira nia deskontentamentu ba ukun nain sira. Maske nune’e, Taraleu dehan ona ba ukun nain balun iha Governu ninia laran katak nia revolta ho situasaun injustu sira ne’e.
Maun, Taraleu revolta mós hasoru Jose Belo. Jornalista ida ne’ebé hakerek notisia no temi naran heroi bo’ot ba nasaun ne’e, hodi faan ninia jornal buka lukru US$ 0,50 centavos. Iha parte seluk, Taraleu mós laran susar tanba Partidu Fretilin partidariza tiha heroi ba libertasaun nasional Nino Konis Santana hodi raut votus. Iha konsolidasaun partidu PD ninian iha Viqueque, Prezidenti Partidu PD ne’ebé mos hanesan Prezidenti Parlamentu halo tan promesa atu harii monumentu ida ba heroi libertasaun nasional hodi tau mós Fretilin ninia naran. Maske, daudaun ne’e saudozu Konis ninia rate iha Mertutu simples tebes no estadu seidauk foti solusaun ruma hodi bele ajuda jerasaun foun hodi onra heroi nasaun ne’e.
Maske nune’e, familia bo’ot saudozu Konis la’os ezijente no la uza apalidu saudozu ne’e ninian hodi haknauk projeitu. Familia Saudozu Konis Santana ninian sai modelu furak ba familias heroi bo’ot sira seluk ne’ebé uza ona apalidus saudozu bo’ot sira seluk ninian hodi buka pozisaun no hetan lukru husi projeitu sira.
La’os de’it la tau matan ba heroi bo’ot Nino Konis Santana ninia rate, maibé kuitadu tebes ba Mae Poco Tana ne’ebé fó moris ba lider no heroi indepenedencia ninian, maibe susar atu dehan saudozu ne’e ninia inan mós sente ona murak husi ukun rasik aan ne’ebé soi ho ninia oan mane rua nia mate hanesan Victor ho ninia maun Konis.
Poco Tana ne’ebé ho idade mais ou menus liu ona 80 ho fuuk kapas rahun, maibe sei bele la’o mesak maske iha kondisaun moras ne’e hela iha uma ki’ik oan ida iha povusaun Vero, Suco Tutuala. Nia la ko’alia barak sei hatudu nafatin oin midar. Obrigado Poco Tana fó ba nasaun ne’e heroi bo’ot ida ne’ebé ami barak maka hahu nega ninia favor.
Triste tebes ho situasaun desekelivru ne’ebé agora daudaun la’o iha nasaun ne’e. Tanba krize moral ho etika halo ema haluha aan hodi buka hariku aan no mosu situasaun dezekelivru bo’ot ida entre ki’ak liu no riku liu iha nasaun ne’e. Ema balun ba sai membru Governu buka hariku ninia familia. Nune’e duni, kualker kompania ruma tama atu hala’o projeitu ruma iha sira nia Ministeiru sei dehan, “sei bele fó autorizasaun maibé ha’u nia familia mós kontraktor ida ne’ebé se bele imi ajuda.”
Jose Belo hetan tiha centavos lima nolu buka tau hamutuk atu sosa kareta foun ba nia sa’e, tanba nia mós maupagador ona. Maibé, hanesan Taraleu sei la haluha minutu ruma prinsipiu ne’ebé maun Konis, Daitula ho Sabalae kuda hela iha ninia kakutak laran…”
Obrigado ba maun bo’ot sira nia sakrifisiu hodi halo ema hotu goza ukun rasik aan, to’o haluha aan.

Posted by 
Saturday, 2 July 2011

Ami Uluk, Ami Nia Mehi, Ami Ohin Loron Ba Inan Doben Timor Lorosa’e



Kuitadu Inan Doben Timor Lorosa’e, 
Iha ami nia terus, O koko subar no fo han nafatin ami
Iha ami nia terus, ho laran kman, O husi ami sadere nafatin 
No hodi hatan ami ho o-nia riku soin
Iha ami nia terus, O halibur nafatin ami 
Maski iha sira balun nega matak O hanesan Pilatus, 
O lia fuan maka katak, “imi hotu hau-nia oan doben”.

Ikus mai, hafoin ho O nia domin, forsa, fe no bensa 
Ita husik an husi hamta’uk an hasoru inimigu boot, 
Ne’ebe sunu, hamaran no koko halakon Inan Nia laran Kmanek, 
Ikus mai, ho inan nia domin no riku soin
Koko atu tane ami hamutuk nafatin hodi fo moris no domin mai ami, 

Maibé, ho hahalok aat, ami hatan ba inan nia liberdade hodi
Haterus malu, hana’ok malu, , hakiak malu 
Nega atu fo fali domin ne’ebé inan hatudu, 
Ami laran kanek wa’in, ami fuan taridu, ami neon lametin,
Basa ikus mai, Inan Doben Timor Lorosa’e, “ami mesak egoista tan tanan de’it, 
Ami hakarak de’it ba ami nia kanten, ami nia diak halo ami nia matan delek, 
Ikus mai inan, ami duni maka sei sofre konsekuensia ba ami nia lala’ok no sai rasik ami nia lalatak aat. 

Ami inan doben Timor, hamutuk ho ami funu balun husi tasi balun, 
Ami hanoin kala ami hadiak, maibe ami haterus
Ami hanoin kala ami hariku, maibe ami hakrekas
Ami hanoin kala ami hamoris, maibe ami hamate
Ami hanoin kala ami haburas, maibe ami hamaran

Hirak-nee maka ami nia lala’ok, maibe laíha ema hanoin no halo hirak nee. INAN DOBEN TIMOR, SA MAKA TENKI AMI ATA SIRA HALO LOOSSSSSSSS??????????????


in Dili Timor

Os teus pensamentos... aqui, ainda vivem!


Mãe, dissestes-me um dia que um filho fica na terra por forma a concluir a obra inacabada dos pais, disseste-me tambem que nos existimos para servir-nos a nos proprios e aos outros, para construir e moldar a vida conforme os nossos desejos e virtudes... no entanto sinto tambem que um filho desde o seu primeiro dia de vida tera o seu proprio caminho, o seu proprio destino por ele moldado ao passar do tempo... uma luta que enfrentamos todos os dias da nossa vida, uma luta que por mais obstaculos que se cruzem.... sei que existirao direccoes jamais visiveis mas existentes, sao estas algumas das memorias dos teus ensinamentos que agarro, para que hoje e amanha consiga acordar e pensar que embora ja tenhas passado para outro mundo as tuas inspiracoes, as tuas direccoes, os teus pensamentos aqui ainda vivem!

sinto muito a tua falta...

O Diario de ANNE FRANK!


Anne Frank
N.a. 12 de Julho de 1929
 
O diário de Anne Frank comoveu o mundo, como um documento pungente de um dos períodos mais tristes da História, o Holocausto. De 12 de junho de 1942, dia do seu 13.º aniversário, a 4 de agosto de 1944, quando a família Frank foi mandada para o campo de concentração de Auschwitz, Anne escreveu diariamente no seu diário.

O relato de Anne termina abruptamente, quando a Gestapo prende a família, que viveu escondida durante dois anos no sótão do escritório do pai, Otto Frank, em Amsterdam. Único sobrevivente, Otto conseguiu reaver o diário da filha, guardado por uma funcionária, e publicou-o em 1947. Em 1953, o livro foi lançado nos Estados Unidos e, hoje, traduzido para 58 idiomas, ainda é o testemunho esperançoso de uma adolescente diante da brutalidade do nazismo.

É dificil, deveras dificil , elaborar uma opinião diferente de qualquer ser verdadeiramente humano sobre o holocausto e que não contenha sentimentos de tristeza, angústia, revolta, impotência, depois de ler este diário ainda na escolaridade preparatoria, nos meus ainda 15 anos de idade mais inconformada fico sobre como foi possível a humanidade deixar que um louco, violentamente anti-semita, especialmente dos Judeus, cometesse tanta atrocidade ao mesmo tempo, pela estúpida ambição do poder.

Quem le o dário de Anne Frank consegue sentir a intensidade de toda a situação por ela vivida enclausurada durante dois longos anos nuns catacúmbicos anexos duma habitação. Com a agravante de se passar na sua adolescência, destruindo-lhe parte dos seus anseios, ideais, sonhos e, sobretudo, da sua alegria.

A escrita de Anne é muito bela sobretudo porque ela percorre uma fase juvenil, quiçá imatura, mas termina com força e revelando inocentenmente a sua maturidade. Aliás, o seu sonho era precisamente ser jornalista ou escritora. Anne nasceu na Alemanha em 1929, mais precisamente em Frankfurt a 12 de Julho. Quando tinha quatro anos os pais viram-se obrigados a refugiarem-se na Holanda, país, então, considerado neutro. Ocorridos sete anos Hitler invade a Holanda o que os obriga a viverem escondidos nuns anexos por trás dum edificio onde funcionava a empresa do pai. A 4 de Agosto de 1944, ouvem o ruido dum carro a estacionar à porta. Era a Polícia de Segurança alemã. São levados para um campo de trânsito na Holanda e, pouco tempo depois, para Auschwitz. Um mês após Anne e a irmã Margot são levadas, num comboio de carga, para o campo de Bergen-Belsen onde ambas contraem tifo e morrem algumas semanas antes da libertação.

O livro sobre o diário de Anne termina com esta passagem sobre o seu fim. … “semanas antes da libertação” …. Apenas o pai sobreviveu. O diário de Anne Frank é, talvez, o livro mais lido de sempre tendo-se tornado um símbolo do martírio do povo judeu na 2ª Guerra Mundial. Apesar do número de vendas, há muita literatura sobre o diário e especula-se um pouco à volta de quem traíu esta família que vivia escondida num local insuspeito. Alguem conhecido? um empregado? ou uma funcionária da limpeza do armazém? O que é certo é que alguém (por sua ignorancia ou egismo) pretende ganhar mais para alem do que ja tem a qualquer custo nem que para isso outros tenham de sofrer... 

Contudo... trouxe-me a memoria tudo aquilo que senti quando li este livro, sobre o qual, alias, tambem opinei, tendo sido igualmente a versao designada por definitiva a que eu li. Identifico-me inteiramente com tudo o que disse sobre o livro e colhi praticamente as mesmas impressoes. Tambem me surpreendeu, por exemplo, a escolha de Anne das suas leituras, revelando uma maturidade precoce para a sua idade e grande poder de reflexao. Recordo-me, por exemplo da analise que ela faz do caracter alemao, nao deixando de pensar que, apesar de judia era ela propria alema e portanto, tambem teria algo desse caracter.

Assistimos ao despertar da sua sexualidade do seu periodo de descoberta tipico da adolescencia, etc. E a sua ansia de cultura que, no fundo, talvez por se encontrarem todos na situaçao em que se encontravam, era comum a quase todos, levando-os a passarem grande parte dos seus dias a ler, incluindo documentos de cursos por correspondencia em contraste com aqueles dias em que nao se podiam quase mexer para nao fazer barulho, nem sair do anexo para despejar o balde das fezes, como tao bem referiu. A sua escolha de passagens do livro foi muito adequada. Impressionou-me e fez-me pensar...

Que Anne descanse agora em paz mas que nunca seja esquecida. O seu Diario acabou por prestar um serviço a civilizaçao e servir de voz aos milhoes que desapareceram devido a um dos crimes mais barbaros que a Humanidade ja conheceu...

 
Dalia Kiakilir Agostinho
Oxford, 04 de Novembro de 2012






Diario de Anne Frank - O Filme

Publicação em destaque

"ÉS VIVA"

"És viva" A todas as mulheres Estás triste, Estás só Porque ninguém te fala Porque ninguém te liga Ninguém quer saber d...