Ensaiu Kona Ba Muzika Iha Timor

Kultura Timor Leste

Ensaiu ida ne halo ho objetivu hanesan dialogu ho hahalok hakribik no ignoransia nebe iha kona ba muzika. Atu fo atensaun ba muzika nia valor, nia dignidade ho nia papel iha nasaun timoroan. Provoka hodi hanoin kona ba muzika, tantu husi musiku sira ho ema nebe gosta rona muzika.

Wainhira ita bot sae mai, ita barak rona katuas ho ferik em jeral sira dehan 'tokador' hanesan bandidu no laos dalan diak Ba futuru. Hahalok nebe hakribik muzik no ignora ninia valor hanesan iha papel fundamental iha Civilizasaun, Sosiedade no iha ema kriatura ida nia moris.

Povu iha rai ida atu iha Dignidade tenki iha Kultura, ne maka nia Hun ho identidade hodi halao nia moris iha komunidade ho sosiedade. Ataun signifika katak iha Timoroan nia civilizasaun campo barak maka dezenvovlve hodi povu ida nia moris bele akontese. Provas moris maka Adat rai Timor nian. Nebe husi Lulik to'o Uma Lulik mai to'o iha estrutura ierarkika ukun nain tun to'o povu, muzika sempre halo parte iha estrutura ida ne hanesan instrumentu expresaun moris nian nebe povu timoroan uza hodi organiza no formaliza nia moris iha Kultura ida nia laran - husi dinamika ida ne maka mosu Tebe Dai, Dahur, etc. Ho expresaun konkreta hirak ne maka Babadok, Ghong, instrumentu seluk tan, hananuk ho Bidu sira hodi mosu.

Uluk bealan sira nia tempu, wainhira sira ba kuda natar, sira hananuk ho bidu. Sira atu Ba funu, sira bidu ho hananu. Ema ruma mate sira halelir ho hananu. Festa ruma sira Bidu, dere Babadok, Ghong, hananu no Tebe Dai halo kabuar reprezenta Loron - traduz elementu natureza ida hanesan loron ba iha muzika. Tebe Dai mosu husi relasaun nebe Timor iha ho Loron - hodi sai Timor Lorosae.

Nune muzika halo parte fundamental iha sosiedade no Kultura hanesan expresaun povu ida nia moris husi kik to'o bot - husi tempu uluk to'o ohin loron. Ho provas isin iha Timor nia Adat, oin nusa maka ita bele fo fali ba muzika nia valor ho dignidade iha rai Timor? Los ka lae, wainhira ita hare ba iha rai Timor, bele hetan Muzika husi Babadok, Tebe Dai, Kore Metan to'o ba iha Hino Nacional Patria muzika nia expresaun isin?

Sinal hirak ne serve atu fanu ita hodi hakfodak ba ninian valor ho dignidade. Katak uluk liu antes tempu kolonizasaun to'o kolonizasaun, to okupasaun Indonezia nian to'o ukun rasik an. Muzika sempre halo parte iha Timor nia moris. Iha tempu funu nian muzika sai hanesan intervensaun ho ativismu politiku, iha festa ruma, muzika halo rame. Atu hasaen Lulik, tenki Tebe ho Bidu. Atu celebra loron nasaun nian, Hino Nacional Patria tenki toka hatudu Timor nia Soberania ho Dignidade.

Nune se ita baseia ba iha muzika nian papel fundamental iha rai Timor nian moris, iha justisa ka lae, wainhira ita fo fali nia valor ho dignidade?

Hahalok hakribik ho prekonseitu kona Ba muzika halo kik Kultura timoroan. Iha nivel estatal, Estado timor hari ona kondisoes, estruturas ho infrastructuras hodi halao muzika nia atividade iha Timor. Agora Sosiedade Sivil tenki halao inisiativa hodi komprende muzika nia valor ho papel iha rai Timor ba timoroan sira.

Inisiativa sosiedade nian atu hahu tenki komprende lai, musika nia funsaun, nia valor ho nia fim. Ensaiu ida ne serve hodi hari dialogu no debate ho se maka iha interesse atu sadik nia horizonte no visaun kona ba Muzika.

Iha Politika muzika sai hanesan instrumentu konsiensia sosial ba povu ho nasaun. Instrumentu sidadania para komprende nia direitu ho dever hanesan sidadaun ida. Iha Ekonomia, muzika sai hanesan produtu komersial nebe artista sira fan sira nia muzika ba ema sira nebe gosta nia muzika, hanesan ne bele hari kondisoes finanseiras hodi hamosu Merkadu ho Industria muzikal. Se artista barak, muzika oin oin ataun festival ho auditorium sira ne iha ona para artista sira ne bele hatudu sira nia traballu. Muzika tuir gostu ida idak nian. Festival ba muzika massa nian no auditorium hanesan fatin hodi hatudu muzika ba gosto espesifiku, hanesan muzika ligeira ho publiku reduzidu.

Ne hanesan dinamika kultural hodi povu timoroan hatudu ninian talentu, kriatividade ho matenek. Husi bealan sira nia Tebe ho Dahur, to'o 5 de Oriente primeira geracao to'o Arquiris ba to'o Toni Pereira to'o Galaxy ho Grupo seluk, Muzika sempre moris no haburas rai Timor nian rain. Muzika bele kualia ba Domin, ba Damen, ba Politika, ba ema ida nia moris, ba sosiedade ida nia hakarak, ba buat los ho buat sala, etc.

Concluindo, oin nusa maka ita atu hadia ita nia muzika hodi akompanha desenvolvimentu seluk nebe halao ona iha estrutura ida-idak nian. Iha kampu Kultura estrutura iha ona agora oin nusa maka musikus sira atu hamutuk hodi hari kondisoes para organiza sector muzika nian. Permite muzika atu contribui ba Ekonommia, Kultura ho Sosiedade no Politika. Muzika nia valor ho papel haburas rai Timor nia furak.

Kay Limak

in Ensaiu kona ba muzika

Musico & Pedagogo

Lisboa, 22 de Fevereiro de 2016