.
Subscribe to my channel Youtube.com/user/DaLiaMuzic
TAMA LIU MAI BAINAKA SIRA, BEM VINDO E OBRIGADA PELA VISITA!

quinta-feira, 29 de agosto de 2019

REFERENDUM 1999 - Bispo D. Carlos Ximenes Belo nia surat ba ONU

D. Carlos Ximenes Belo
 Premio Nobel Da Paz 1996
Hahú kedas iha tinan 1983, rezisténsia ne’ebé lidera hosi Komandante em Xefe, Xanana Gusmão, propoin no eziji Referendum hanesan solusaun pasífika no negosiada, atu resolve problema Timor-Leste nian. Proposta Referendum ne’ebé Komandu Superiór da Luta aprezenta ba governu Indonézia, liu-hosi “kontak dame” ka Sesar-fogo ne’ebé hala’o entre Komandante em Xefe, Xanana Gusmão, ho Koronél Purwanto, iha Larigutu, iha tinan 1983. Infelizmente, proposta Referendum ne’ebé Komandu Superiór da Luta aprezenta ba Koronel Purwanto, governu Indonézia kompletamente ignora tiha. Governu Indonezia ignora tamba sira fiar katak, povu Timor deside ona integrasaun Timor ba Indonézia liu-hosi Deklarasaun Balibo, ne’ebé realiza iha loron 29 fulan-Novembru tinan 1975.

Biar rezisténsia ne’ebé lidera hosi Komandante em Xefe, Xanana Gusmão, eziji beibeik Referendum ba Timor-Leste. Maibé, ezijensia ne’e mundu internasionál ladún fó atensaun maka'as. Referendum só hetan atensaun maka’as hosi mundu internasionál, bainhira bispu Dom. Carlos Belo hakerek surat ba Prezidente Portugal, Mario Soares, ba Amo Papa João Paulo II, no ikus-liu ba Sekretáriu-Jeral Nasoens Unidas nian, Javier Perez de Cuellar. Liu hosi Dom. Carlos nia surat tolu (3) ne’ebé hakerek ba Prezidenti Portugal, Amo Papa no Sekretáriu-Jeral Nasoens Unidas nian mak konsege manan Indonézia nia izolamentu ba Timor, no manan mós mundu internasionál nia interese ba kazu Timor.

Dezde Indonézia nia invazaun, Igreja Katólika mak únika instituisaun ida ne’ebé bele komunika ho mundu exteriór, tamba ne’e bispu Dom. Carlos hakerek no haruka beibeik surat ba personalidade no entidade oi-oin iha mundu tomak, hodi protesta hasoru brutalidade militár Indonézia nian iha Timor. Biban ne’ebá bispu Dom. Carlos nu’udár administradór apostóliku Dioseze Díli nian, ne’ebé sai Xefe ba Igreja Katólika iha Timor-Leste. Hanesan bispu Timoroan, Dom. Carlos iha karisma boot ba labarik, joven, ferik-katuas no sarani tomak iha Timor-Leste. Tanba injustisa, atrosidades no violasoens direitus umanus oi-oin ne’ebé Indonézia halo hasoru labarik, joven, ferik-katuas, mak iha loron 6 fulan-Fevereiru tinan 1989, bispu Dom Carlos, hakerek surat ba Prezidenti Portugal, Amo Papa no Sekretáriu-Jeral Nasoens Unidas nian.

Objetivu prinsipál hosi surat ne’ebé Dom Carlos hakerek mak atu husu Referendum ba Timor-Leste. Bispu Dom. Carlos fiar no iha konviksaun ida katak liu-hosi Referendum mak Timoroan sira bele deside rasik sira-nia futuru intregasaun ka ukun-rasik-an. Iha surat Dom Carlos afirma dehan tenki rona Timoroan sira liu-hosi Referendum ida, tanba to’o agora seidauk konsulta ho povu, no Indonézia de’it mak hatete povu hili ona integrasaun. Klaru liu, parte balun hosi Dom. Carlos nia surat mak hanesan tuir mai:

"Tomo a liberdade de escrever a Sua Excelência o Senhor Secretário-Geral para levar ao seu conhecimento que o processo de descolonização de Timor Português ainda não está resolvido pelas Naçõens Unidas e convém não deixá-lo no esquecimento. Para nós o Povo de Timor, pensamos que temos de ser consultados sobre o destino da nossa Terra. Por isso, como responsável da Igreja Católica e como cidadão de Timor, venho pedir ao Senhor Secretário-Geral para iniciar em Timor o processo de descolonização mais normal e democrática que é a realização de um Referendo. O Povo de Timor tem de ser ouvido através de um plebiscito quanto ao seu futuro. Até agora, o povo ainda não foi consultado. São os outros que falam em nome do Povo. É a Indonésia que diz que o povo de Timor já escolheu a Integração. Portugal quer deixar ao tempo a resolução do problema. E nós vamos morrendo como povo e como nação. Sua Excelência é um defensor  dos direito humanos. Peço-lhe que demonstre por actos o respeito pelo espírito e pela letra da Carta das Naçõens Unidas, que concede a todos os povos deste planeta o direito a decidir o seu próprio destino, livre, consciente e responsavelmente. Excelência, não há maneira mais democrática de conhecer o supremo desejo do Povo de Timor Oriental do que realizar um Referendo para Timor, Referendo esse organizado pelas Nações Unidas.”

Surat Dom. Carlos nian ba Sekretáriu-Jeral ONU, fó-sai iha fulan-Abril. Bainhira surat ne’e fó-sai, autóridade sivil no militár Indonézia hirus tebe-tebes Dom. Carlos. Sira hirus tamba surat nia konteúdu ne’e polítika no inkomoda tebes Indonézia momentu ne’ebá. Autóridade militár no sivil sira, inklui akadémiku no inteletuál Indonézia nian balun, halo reasaun maka’as hodi kritíka, akuza no ameasa atu oho Dom. Carlos. Situasaun ne’e sai aat liután bainhira Dom. Carlos salva no fó hatene ba mundu internasionál joven sira ne’ebé mate no halai hosi masakre Santa Cruz, iha tinan 1991. Tempu ne’ebá Dom. Carlos nia vida iha kilat tutun, tamba hetan ameasas no persegisaun oi-oin hosi autóridade militár no sivil Indonézia. Ho grasa no tulun Na’i Maromak nian Dom. Carlos la hetan susar to’o Referendum, 30 de Agustu 1999.

Hahú hosi Dom Carlos nia surat fó-sai, demonstrasaun oi-oin halo iha Timor-Leste, Australia, Europa, Amerika no Azia, demonstrante sira sempre kaer metin liafuan Referendum hanesan palavra de ordem. Nune’e mós surat petisaun oi-oin, hosi petisionáriu sira sempre temi liafuan Referendum hanesan ideia prinsipál. Iha Indonézia rasik mós, manisfestante no petisionáriu sira sempre temi liafuan Referendum hanesan palavra de ordem. Ikus-liu, hahú hosi tinan 1983, Komandu Superiór da Luta hato’o proposta Referendum no Dom. Carlos nia surat fó-sai, lori tinan salunu resin neen (16) atu povu deside rasik sira-nia futuru liu-hosi Referendum. Tempu ida ne’ebé naruk tebes no hakaat liu terus, susar no sofrimentu oi-oin atu realiza Referendum, hodi hetan ukun-rasik-an no hakotu Indonézia nia okupasaun. 

Dili, 29 Agustu 2019
Autór: Amandio Lopes
  Timor Ha’u-Nia Rain

Sem comentários:

Enviar um comentário

Publicação em destaque

"ÉS VIVA"

"És viva" A todas as mulheres Estás triste, Estás só Porque ninguém te fala Porque ninguém te liga Ninguém quer saber d...