Ami Hakarak Avo Nana
.
Subscribe to my channel Youtube.com/user/DaLiaMuzic
TAMA LIU MAI BAINAKA SIRA, BEM VINDO E OBRIGADA PELA VISITA!

domingo, 31 de maio de 2020

HARE HIKAS “Patriotismo Constitucional: Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus” – ho DOCENTE ANICETO GURO-BERTENI NIA ÓCULO (Parte 2)

 Martinho G S Gusmao 

HARE HIKAS “Patriotismo Constitucional: Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus” – ho DOCENTE ANICETO GURO-BERTENI NIA ÓCULO (Parte 2)

Hanesan hau dehan tiha ona, konaba filosofia politica hau banati tuir John Rawls (liberalismo) ho Jürgen Habermas (republicanismo). Hau le sira na’in rua nia opus magnus (karya utama), liu-liu artigo debate no livro seluk konaba ba sira na’in rua nia confrontação. Hau aceita analisa AGB nian konaba “CONSENSO”, maibe la hasoru malu. Desafio nebe AGB foti mak nia frase be dehan nune’e “Iha momentu ne’ebe sira to’o iha faze ida diskorda ba malu (laiha consensus), ne’e laos problema, maibe ne’e konsidera nudar aset (riku-soin). Ekseptu, diskordansia ne’e hamosu aktu ruma ne’ebe kontra-lei”. Ida ne’e mak impressionante (menarik) maibe mos intrigante (menjebak). Tanba saida? Tanba, wainhira to’o iha “Lei”, Habermas ko’alia konaba “discourse theory of law and democracy”, Rawls dehan “justice as fairness”. Problema nebe nakloken mak “subtilitas applicandi” – oinsa mak aplica lei ninia “CONSENSO” lerek?

Solução ida nebe AGB hato’o mak “Konaba aktu politika Prezidente Republika Francisco Guterres Lu-Olo nian akredita no reafirma viabiliza VIII Governu Konstitusional, ne’e refleta kompetensia rasik Prezidente Republika nudar orgaun Unipesoal ida”. Saida mak “órgão unipessoal” ne’e? Se ida ne’e mak los, então AGB la consistente ho CONSENSO. Basá iha “consenso” nia laran, la iha “unipessoal” ka “unilateral”. Tenki iha “interpessoal” ka “multilateral”. CONSTITUIÇÃO labele hakruk ba “unipessoal”. Kecuali, “monarquia absoluta”. Maski Supremo Tribunal da Justiça (STJ) la iha, ne’e la significa PR mak hola “kompetensia rasik”. Ka, tan AGB fiar “unipessoal” mak halo “consenso” sai de’it hanesan “lips service” no husik PR halo tuir nia hakarak? 

Justamente iha fase ida ne’e mak hau concorda ho AGB konaba “paradigma foun” PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL, maibe iha nível “teoria” ho “metodologia”, hau lao tuir dalan seluk. 

(1) TEORIA: “A PRÁTICA É O CRITÉRIO DA VERDADE”

Dalan nebe hau hetan mak debate entre J. Habermas hasoru Hans-Georg Gadamer. Hau nia tese iha Pontificia Universidade Gregoriana, Roma (2005) ko’alia konaba “legal hermeneutic” nebe foti husi sira na’in rua nia debate. Tese ne’e iha Ingles, halo defesa iha Italiano no publica iha Bahasa Indonesia mak ho titulo: Hans-Georg Gadamer: Penggagas Filsafat Hermeneutik Modern yang Mengagungkan Tradisi, Kanisius: Yogyakarta, 2013. Hau estuda “tradição’ Timor Leste, maibe la’os tradicionalista sa tan tradicionalismo. Los duni, hau nia carissimo amigo docente AGB dehan, “Ha’u nia Belun-diak uza konseitu sira demokrasia hodi esplika palavra nativu sira hosi Grande Lider Nicolao Lobato, Borja da Costa no Abilio Araujo nian hodi foritifika ninia kritika ba prosesu institusionaliza demokratizasaun iha Timor-Leste”. Hau tenki aumenta tan, lider supremo sira hanesan Sha’a Na Na no Jose Ramos Horta, no AGB nia figura favorit Xavier do Amaral. Ba hau, teoria ho metodologia ne’e hanesan ita ba hola roupa karik sukat tuir ita nia isin la’os sukat isin tuir roupa. 

Iha CONSTITUIÇÃO ANOTADA nia laran dehan duni, “O Preâmbulo representa simultaneamente o morco histórico do nascimento do novo Estado soberano e o ‘registo’ da sua matriz genética. Justifica a rutura inerente à criação da ‘associação política’ emergente e estabelece uma ponte entre o passado e o futuro da comunidade, transformação a destruição da ordem antiga em titulo de legitimação da nova ordem que a Constituição visa fundar. Por isso, convoca a história e a memória da própria comunidade e impor o seu reconhecimento a todos os adversários, no plano interno e internacional”.   

Ho liafuan badak, hau halo duni NARATIVA liu husi PALAVRA NATIVU atu hare hikas ema hirak nebe halo “marco histórico” (Xavier do Amaral, Nicolau Lobato, Sha’a Na Na, Borja da Costa) nebe hatur PATRIOTISMO liu husi sira nia hakerek, sira ne’e mak hakerek Timor nia “matriz genética”. Liu husi liafuan sira hanesan “Povo Maubere”, “Timores”, “FRETILIN”, “FALINTIL” ... ema hirak ne’e mak “estabelece uma ponte entre o passador e o futuro”, hakotu tali husi “ordem antiga” (colonialismo). Hau hakerek ona konaba Nicolau Lobato no continua atu promove ninia pensamento filosófico (maski ema balun halo piada iha FB dehan “se mak o representa hau”), tan hodi hakerek konaba nia, hau “convoca a historia e a memoria” tuir AGB nia titulo “Liberdade de Expressão”. Hau mos hein ho entusiasmo wainhira AGB halo hela pesquisa no hakerek biografia Xavier do Amaral (hau sei disponível tebes halo leitura no sugestão ba livro ne’e); hau hatutan ho pesquisa no hakerek konaba Sha’a Na Na ho Borja da Costa; iha mos comunidade Sahe nian nebe hakarak hakerek konaba ba nia. 

Iha hau nia campus, hau orienta ona estudante lubuk ida hakerek konaba “nacionalismo”, “patriotismo”, “descolonização da interioridade”, husi Nicolau Lobato, Xavier do Amaral, Sha’a Na Na, Borja da Costa, Ramos Horta hodi hatur iha contexto Cicero, Hegel, Karl Marx, Gramsci, Gadamer, Heidegger, Paul Ricouer no seluk tan. Iha projecto ida ne’e hau “provoca” hau nia estudante sira atu hakerek “historia e memoria” ba Timor-Leste nia líder rasik la’os deit hatene iha “interno”, maibe liu-liu “internacional”, confronta ho filosofo boot sira. Iha estudante ida hakerek konaba “Cultura Democrática”, seluk “Ukun Rasik’An (filosofia de liberdade, filosofia da libertação” no ho orgulho tebes hau orienta estudante feto ida hakerek konaba “Barlaque” hatur iha filosofia comunitarismo (cosmologia “uma kain”, metafisica “uma lulik”). 

Tanba saida mak hau haktuir buat hirak ne’e? Iha terminologia ida nebe hau hanoin importante tebes, AGB foti husi Erns Friedrich Schumacher (1977) “adaequatio rei et intellectus”. Hau la dun toman ho Schumacher nia pensamento. Uluk sei estuda iha Malang, hau le nia livro “Kecil itu Indah” (Small is Beautiful). Oituan nebe hau bela hanoin hetan katak, nia ateu ida. Maibe, depois nia la fiar ona ba materialismo, liu-liu Karl Marx nian. Nune’e nia fila atu sai católico radical, hahu estuda Doutrina Social da Igreja, hahu husi Rerum Novarum Papa Leão XIII (1891). Maski AGB la explica termilogia husi Latin ne’e, maibe hau hatene katak liafuan hirak ne’e mai husi São Tomas de Aquino (Summa Theologia I, 16, 2) – ita nia conhecimento bele sai metin (adequation) wainhira ita nia hanoin (matenek) ne’e bele koko iha moris. Husi S. Tomas, matenek nain sira be tuir nia mak John Locke, I. Kant, Hegel to’o Marx, no ikus liu mak Wittgenstein. Hau hakarak informa mos katak, iha nível teoria social, Karl Mannheim nia livro “Ideology and Utopia” fo contribuição boot ba “adaequatio rei et intellectus”. Fila ba Habermas, ninia livro rua Knowledge and Human Interest (1968) no Theory and Practice (1973) hatur oinsa mak ema nia hanoin (teoria; intelecto) hakait ho moris loro-loron nian. 

Se AGB la “keberatan”, hau hakarak dehan katak expressão “A PRÁTICA É O CRITERIO DA VERDADE”, hatudu katak Nicolau Lobato hatene momos S. Tomas de Aquino no le barak Karl Marx. De facto, nia hamutuk ho Xanana, Afonso Redentor, Abilio Araujo, hanesan mos Xavier do Amaral no nacionalista barak tan mak estuda iha Seminario Soibada, Dare no Lahane husi jesuíta sira, tan ne’e sira nia kakutak ne’e Aristotélica Tomista nebe sai centro ba Escolástica. Atu halo fasil, “Verdade” ne’e hatur iha “Intellectus”; “rei” (res) hanesan ho “praxis”; “adequatio” ne’e mak “critério” (sasukat). Tan ne’e, wainhira hato’o matéria filosofia politica hau kaer CONSTITUIÇÃO no foti PREÂMBULO hodi hakait ba pensamento Xavier do Amaral, Nicolau Lobato, Borja da Costa, Sha’a Na Na hamutuk ho Abilio Araujo no Jose Ramos Horta. Keta hanoin hau halo “discriminação” ba ema seluk. Hau halo ona pesquisa, no hetan de’it “texto classico” husi Nicolau Lobato, Borja da Costa, Sha’a Na Na, Xavier do Amaral ho Abílio Araújo (hau hetan texto ida de’it husi Ramos Horta – “Maubere Meu Irmão”). Iha filosofia hermenêutica, ami sura de’it mak “texto” (discurso, poesia, documento). Hau dehan “terus terang” ba Abilio katak ninia acção política lao kleuk; maibe ninia “pensamento original” furak tebes. Liu-liu iha MANUAL POLITICO & PROGRMA FRETILIN. Abilio mos dehan katak sira husi Lisboa mai la’os “fundador” FRETILIN. Sira mai lori conceito FULIN (Frente Unida da Libertação e Independência Nacional). Abilio fohin mak hatene FRETILIN wainhira too ona iha Dili (11 Setembro 1974) hamutuk ho Sahe, Mau Lear, Gui Araujo no Mau Seran. Se mak fo naran FRETILIN? Borja da Costa!

Fila ba Habermas, iha Historikerstreit (debate husi historiador sira), pergunta boot liu mak – tan sa rai ida hanesan Alemanha ho ema matenek boot deit no civilizado (Goethe, Kant, Schiller) bele hamosu tragedia Auschwitz (halo crime boot hasoru humanidade)? Iha Auschwitz mak Hitler haruka oho ema barak, ema Judeo sira de’it 6,000,000 resin. Hatur iha Timor-Leste nian karik, oinsa mak rai boot hanesan Portugal ho Australia bele fase liman no husik Indonesia halo invasão 1975, hodi halakon ema 200,000 resin to’o iha 1999? Iha assunto hanesan ne’e mak Habermas hare katak historia laos politico sira mak haktuir, maibe intelectual sira mak debate. Nia hanaran ida ne’e hanesan “the new conservatism ... Their influence is more easily measure in terms of their intelectual stock than in terms of numbers of votes” (Cf., J. Habermas, The New Conservatism, 1997: 22). 

Hau hanoin, iha caso ida ne’e, hau orgulho hodi dehan katak mosu ona KALADI ida ho FIRAKU ida halo debate konaba historia Timor nian. Sira nain rua hahu Historikerstreit iha media, no hahu ona “new conservatism” ida – katak, Firaku ho Kaladi la’os ona problema nia hun no abut, maibe energia foun atu foti Timor foun ida. 

Hau hanoin, “narrativa” iha “preâmbulo” CRDTL ninia “matriz genética” labele ses husi debate Abílio Araújo ho Nicolau Lobato nebe hatur uluk kedas “fini” ba nacionalismo/ patriotismo nudar “enigma” no “sagrados da alma”. Tutan ba Borja da Costa nebe hahu formula conceito “Ukun Rasik’An” ho “Povo Maubere” (haturan Ramos Horta), halo poema “Pátria! Pátria!” (Afonso Redentor halo musica ba hino nacional), Sha’a Na Na defini “patriotismo” liu husi poema “Pátria”; to’o klimaks mak Xavier do Amaral proclama Independência! 

Husi paradigma PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL, hau foti tese tolu (3) housi PREÂMBULO hodi elabora hau nia teoria (filosofia) politica iha hau nia docência:

1) “... erigir uma CULTURA DEMOCRÁTICA”
2) “... estabelecer as regras da DEMOCRACIA PLURALISTA”
3) “... a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade SOLIDÁRIA e FRATERNA”. 

Hau bele dehan de’it katak, “paradigma” ne’e hanesan “we matan” ida nebe hau hetan. Teoria no filosofia nebe hau desenvolve durante hanorin ne’e hanesan “kdadalak”. Iha mundo académico ne’e teoria/ filosofia nebe moris nafatin, moris ba bebeik. Depende ba ema ida-idak hili tuir nia “sensibilidade” (ate, sentimento). Iha filosofia, la iha “verdade conclusiva” maibe abertura iha discussão aberta (discourse theory). 

Iha artigo tuir mai, hau sei hatutan assunto ida ne’e ...!

Martinho G S Gusmao

sábado, 30 de maio de 2020

Reflesaun ba hau nia belun Funu na'in, juventude Loriku As'wain, Azilo Politiku no Foin sa'e sira

NELSON TURQUEL
Uluk iha tempu Rezisténsia, hanesan ema barak, ha'u mós entrega an ba Luta Libertasaun Nasionál. Nu'udar ativista ida, no materestu 12 Novembru, ha'u hasoru persegisaun barak, hanesan funu na'in sira seluk hasoru no sempre tuir orientasaun komandu da luta nian, hamutuk ho kolega balun, ha'u haksoit muru embaixada Inglaterra, iha Jakarta, no husu azilu polítiku. 

Hafoin ukun an ha'u fila mai Timór no kontinua halao ha'u nia knaar nu'udar múziku intervensaun no fotógrafu. Ha'u iha ha'u nia pozisaun, maibé ha'u la envolve iha partidu ka organizasaun polítika ida. Ha'u belun ho ema husi partidu, relijiaun no orientasaun oioin, ema boot no kiik, maské ha'u nia hanoin/opiniaun/vontade dala barak bele lahanesan. Ita luta ba nasaun ida ne'ebé livre no demokrátiku no ita tenke respeitu ida-idak nia hanoin no kontribui ba estabilidade iha ita nia rai.

Durante tinan barak nia laran ha'u haleu ita nia rain dala barak. Ha'u to'o iha kuaze fatin hotu hotu no ha'u hasoru beibeik ita nia povu sira ne'ebé hela no moris ho kondisaun la di'ak.

Estadu emerjensia mai agrava no hatudu ba ita katak ita nia populasaun barak liu mak moris iha kiak nia laran no bainhira situasaun estremu hanesan ida ne'e, akontese sira moris iha susar no terus.

Ha'u nia fuan labele haree katak ema barak haree liu ba partidu, posizaun no kondisaun rasik no haluha valór sira ne'ebé uluk ita defende. Uluk ita luta atu liberta nasaun no atu liberta povu. 

Ita luta laos atu harriku ema maibé ita luta atu fó dignidade ba ema. Ita haluha ita nia istória no ita nia dalan? Ita mai husi ne'ebé loos? 

Karik ita nia kompañeiru sira ne'ebé fó isin no ran ba rai ida ne'e bele haree ita nia kondisaun agora daudaun, sira nia hanoin oinsá?

Oinsá mak uluk povu ajuda no tane malu iha tempu Rezisténsia? 

Dala hira mak povu moris iha terus, iha perigo nia laran atu proteje no tulun gerrilleiru no ita nia as'wain sira? Dala hira mak bapa sira tuir ita, joven sira, no povu hasubar ita iha sira nia uma?

Tempu to'o ona atu ita dignifika ita nia povu, atu ita hakotu ita nia egoizmu ba poder no osan atu ita fó liman ba malu no ajuda ita nia povu hamriik ho dignidade.

Belun sira! Ha'u nia belun sira, ha'u nia kolega sira ne'ebé hela besik no sira ne'ebé hela dook ha'u nia kompañeirus da luta, Azilu polítiku, ha'u nia maun alin juventude loriku as'wain, mai ita fó liman ba malu no fó netik ajuda ruma ba ita nia povu kbit laek ida ne'e, boot ka kiik, tuir idak-idak nia posibilidade. 

Lalika haree ba ida idak-idak nia kor polítiku no ba ita nia diferensa sira. Ita nia povu iha fatin barak halerik, depoizde estadu emerjensia, mosu tan udan boot no inundasaun. Povu iha foho dook iha distritu-distritu laiha asesu ba hahán. Iha Díli, iha bairru-bairru ema barak laiha ona nesesidade báziku. 

Fulan ida ikus ami simu ajuda no ami fahe ona ajuda alimentar ba família liu 400. MOVIMENTO FÓ LIMAN BA MALU ladun iha ona sasán barak atu hatán ba pedidu sira ne'ebé loron-loron ami identifika ka mosu mai.

Ami prontu ho ami nia espíritu voluntriado no espíritu sidadania atu kontinua halo distribuisaun karik imi bele ajuda ami.

Ha'u nia respeito no hakoak boot ba imi hotu.

❤Ajuda Ami Ajuda Sira❤

Nelson Turquel

HARE HIKAS “PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL: Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus” – HO DOCENTE ANICETO GURO-BERTENI NEVES NIA ÓOCULO (Parte 1)

Martinho G S Gusmao

HARE HIKAS “PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL: Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus” – HO DOCENTE ANICETO GURO-BERTENI NEVES NIA ÓOCULO (Parte 1)

Haksolok tebes hatene husi Aniceto Guro-Berteni Neves (tuir mai AGB), hau nia belun docente, pesquisador Xavier do Amaral nia biografia wainhira nia halo “critical reading” ba hau nia artigo ho titulo Patriotismo Constitucional (I-II) Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus *) KHUNTO mak “Susu ita rai bokur// ita isin bokur eei// Bere Mau Bere eei”, no nudar “traballador faculdade siensia sosial UNTL”, nia produz ka fabrica “analytical writing”.

Furak tebes sai “belun-diak” tan ita confronta malu iha área docência – hanesan Aristóteles dehan, “amicus Plato magis amica veritas” – katak, habelun ho Plato maibe liu-liu iha Lia-Los (Cf., Martinho G. da Silva Gusmão, Hans Georg Gadamer: Penggagas Filsafat Hermeneutik Modern yang Mengagungkan Tradisi, Kanisius: Yogyakarta, 2013: 37). Plato ho Aristoteles estuda iha Akademia Socrates nian. Ho liafuan famoso, Socrates ko’alia bebeik konaba “docta ignorantia”: hau hatene lolos katak hau la hatene buat ida. Husi ne’e mosu amizade (“philos”) hodi buka hamutuk “Logos” (lia-los), laos hanesan ami Makasae nia “Logo” (bosok). To’o ponto ida, sira nia amizade ne’e halo sira sai “pastori di popoli” – bibi atan povo nian (Cf., Etica Nicomachea VIII, 13, 1161a14). 

AGB temi Dr. Rui Araújo nia naran, halo hau hanoin hetan artigo ho liafuan “ignorância atrevida” (2005) nebe nia hakerek. Iha tempo neba, hau questiona foinsae barak mak ba Cuba atu escola “doutor”. Hau hakfodak, oinsa mak sira nebe mai husi “ciência social” mos “lulus” hotu atu ba curso “kedokteran”. Ministro de Saúde, Dr. Rui Araújo hola liafuan “ignorância atrevida” (mais ou menos atu dehan “anda sebenarnya bodoh tapi sok pintar”). Maski nune’e, hau la hare katak Dr. Rui Araújo mos “Makiaveliku, immoral & laos Etiku” (kala liafuan ne’e nia fakar sai iha Fatuhada ba Fatuhada karik); basá ami hatan malu iha jornal, maibe iha moris loro-loron hau sempre hare nia nudar medico profissional, nune’e mos líder politico diak ida. Iha critica no debate nia laran, sura mak “good reason” hodi lori ema ba “rational choice”. Hau hanoin saida mak São Paulo dehan, “Tornei-me então vosso inimigo, ao dizer-vos a verdade?” – Apakah dengan mengatakan kebenaran kepadamu aku menjadi musuhmu? – (Galatas 4, 16). Ho lifuan badak, hau hanoin AGB hamosu liafuan murak no kmook – “belun diak” – justamente wainhira ita confronta malu iha critica no debate. Tuir hau nia hanoin, docente no académico sira nia moris fatin mak “[...] in accordance with reason’s eternal and immutable law. This tribunal is non other than the critique of reason itself: the critique of pure reason” (Cf., Immanuel Kant, Kritik de reinen Vernunft: A xii).

Hau hahu husi belun diak AGB, colega docente ciência social husi UNTL (hau alergi ho liafuan “traballador”, mas la iha sintoma CORVID19), nia liafuan katak hau nia artigo ne’e “Sita terminolojia no sientista oioin hodi halo konfuzaun leitor nia idea”. Hau koko hare “konfuzaun” iha nebe los! Hau hanoin, AGB rasik nia confusão mak representa duni leitor sira nia confusão. Maibe, confusão husi docente ida sai fali “bênção” ba docente seluk – katak, wainhira AGB hare hau nia confusão, nia rasik mak ajuda hau atu hau hare hikas hau nia confusão husi ninia oculo. Liu-liu belun diak ida ne’e husik hela lalenok tolu nebe importante tebes – “paradigma” ho “teoria” hodi loke “metodologia” ba hau. Infelizmente, AGB sita terminologia hirak ne’e maibe lekar tun sae iha nia artigo Hanoin-Lisuk ‘Amo e Dosente Filozofia Politika Martinho Gusmão nia artigu sobre Patriotismo Constitucional (Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus), I-II.

Hau hili fali terminologia 3 ne’e – paradigma, teoria, metodologia – hodi halo reconstrução ba hau nia argumento. Nune’e hau sei hakerek uluk konaba Paradigma Patriotismo Constitucional; tuir mai hau sei clarifica “teoria bara-barak” atu labele halo confusão; no ikus liu hau sei fo resposta tuir “metodologia” nebe hau intende.

PARADIGMA: PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL (PC)

Wainhira Docente AGB ko’alia konaba “paradigma foun” nebe Habermas hato’o atu hakawe “liberalismo” no “republicanismo”, hau hanoin ida ne’e mak fokus. Maski colega docente ne’e rasik mos sita hela deit terminologia “liberalismo” no “republicanismo”, maibe lakohi explica. Ami na’in rua 11/ 12 hotu. Hau bele deit informa katak, conceito rua ne’e sai centro no capital ba debate entre John Rawls (representa liberalismo) no J. Habermas (republicanismo). Husi sira nain rua nia debate ne’e mak sociologia de direito no filosofia da justiça (Cf., J.H & JR, Débat sur la justice politique, Cerf: Paris, 1997) hetan articulação foun iha palco académico.

Atu labele hamsou confusão, hau dehan uluk lai katak PARADGIMA [hau foti husi Thomas S. Kuhn) hanesan (1) “constellation” nebe grupo ida comunga hanesan teoria sira, valores no técnica sira atu comunidade cientifica ida usa hodi hametin “matriz disciplinar”; hodi nune’e bele sai soluções concretas ba “puzzles” (ka, AGB temi “konfuzaun”, halo ulun bulak), hodi nune’e bele hadi’ak ninia “praxis”.

Hau nia colega AGB dehan los duni, katak PC ne’e paradigma foun. Los! Uluk nanain, liafuan “patriotismo constitucional” (Português) hau traduz husi Inglês “constitucional patriotism” (foti husi Habermas nia livro, Between Facts and Norms: Contribution to a Discourse Theory of Law and Democracy, 1998); ninia original iha Alemão mak liafuan “Verfassungspatriotismus” (hare iha Habermas nia livro original: Faktizität und Geltung. Beiträge zur Diskurstheorie des Rechts und des demokratischen Rechtsstaats, 1992). Liafuan 3 ne’e ninia sentido (Makasae dehan “gi magarti”) hanesan de’it.

Hau sente, “traballador” AGB ansi demais atu fo reacção nune’e la dun cuidado atu hare escada hodi tun-sae iha hau nia artigo laran. Hau hakerek serie I, II, III. AGB haksoit lalais kedas dehan “Ha’u nia Belun-diak uza konseitu sira demokrasia hodi esplika palavra nativu sira hosi Grande Lider Nicolao Lobato, Borja da Costa no Abilio Araujo nian hodi foritifika ninia kritika ba prosesu institusionaliza demokratizasaun iha Timor-Leste. Belun-diak lakoi ou ho intensional duni ‘hodi lassu leitor sira katak argumentu belun-diak ne’e mak validu, maibe lae, ‘kestionabel’ …”.

Hau hare, AGB nia falhanço mak wainhira nia hetan tiha “paradigma foun” iha PC, maibe rejeita ka desconfia fali “palavra nativu sira”, hodi koko atu patina iha “liberalismo” no “republicanismo” ninia estrada. Hau nia posição: hatene paradigma PC hodi koko atu interpreta ita nia CRDTL. Hau tenki dehan uluk lai, katak, hau la’os jurista ka constitucionalista. Hau amante filosofica (pecinta filsafat), no la soy atu ema hanaran “filosofo”! Nudar docente filosofia politica, hau hetan influencia boot tebes husi John Rawls no Jürgen Habermas. Husi sira nain rua nia hanoin, hau fila ba kotuk atu estuda loro-loron husi maestro boot sira iha filosofia politica hanesan Platão, Aristóteles, Cicero, São Agostinho, São Tomas de Aquino, Nicollo Machiavelli, Francesco Suarez, Thomas Hobbes, John Locke, Baruch Spinoza, Jean Jacques Roussou, Immanuel Kant, G.W.F. Hegel, Karl Marx (hakait ho Ernst Bloch; Georg Lucaks; António Gramsci; N. Lenin, Joseph Stalin, Mao Tse Tung), Alexis de Torqueville; iha mos filosofo seluk nebe hau loke hamutuk ho sira mak Martin Heidegger, Martin Buber, H.G. Gadamer to’o Norberto Bobbio; loke mos teólogo politico sira: Johannes Baptist Metz (católico, professor leigo) ho Jürgen Moltmann (protestante), nune’e mos Professor Doutor Karol Wojtyła (Papa João Paulo II) no Professor Doutor Joseph Ratzinger (Papa Bento XVI), Hans Urs von Batlhazar to’o teologia da libertação. Sira ne’e mak hau nia ai-han loro-loron nian.

Husi ne’e hau desenvolve “paradigma filosófica” atu hare deit ba PREÂMBULO (Makloken) iha CRDTL. AGB mak lakohi hare didiak, maibe hau hakerek duni katak, la hanesan ho jurista/ constitucionalista sira, filosofia politica hare liu-liu ba PREÂMBULO nebe ami hanaran “Espirit d’une nation” (Barron de Montesquieu) ka “geistlichen Hintergrund” (G.W.F. Hegel).  Jurista/ Constitucionalista sira hare “isin lolon”; Filosofo hare “aten-dolen”, hare “ninia klamar/ espirito”. Nune’e, atu hatene Nação Timor no Estado Timor-Leste ninia isin-klamar, loke “preâmbulo”.

Hau gosta rona no le saida mak Julio Crispim, Avelino Coelho ho Manuel Tilman hato’o iha publico. Hau mos gosta le Prof. Jorge Bacelar Gouveia no Prof. Pedro Bacelar Vasconcelos, inclui Dr. Claudio de Jesus Ximenes nia parecer sira. Hakarak ka lakohi, filosofia politica tenki hola sira nia matenek. Hanesan agora, hakarak ka lakohi, hau mos tenki le belun-diak AGB nia argumento. Filosofia politica labele lao ketak, maibe tenki hamutuk ho teoria de direito no teoria sosial (hau sei explica). 

Hau hahu hatene “paradigma” PC husi belun brasileiro ida (agora professor iha Pontificia Universidade Católica, Rio de Janeiro), wainhira ami estuda hamutuk filosofia iha Pontificia Universidade Gregoriana, Roma (2001-2005). Nia hakerek tese doutorado konaba Habermas nia pensamento politico (nia ajuda hau prepara proposal konaba ética do discurso iha Habermas; ikus mai hau husik hela tan “error” ho hau nia orientador hodi muda fali ba Hans Georg Gadamer). 

Saida mak hau hatene, PC ne’e mosu fou-foun husi politólogo Dorf Steinberg (1972) no seidauk tama iha Habermas nia “radar”. Iha tiha ona 1988 mak nia foti hikas PC ne’e hodi hakerek paper ida, “Popular Sovereignty as Procedure” atu tama iha Historikerstreit (debate husi historiador sira) nebe hahu 1972. Tuir Habermas nia hanoin, iha 1945, Alemanha halo “catastrófica social-política” (bencana social-politik) iha Europa tomak, liu husi diabolismo politico Adolf Hittler nia projecto “Shoah” ka “Holocausto” (pembantaian massal). Historiador sira iha Alemanha moe boot no foti oin la sae atu hakerek ho “tinta mean”. Sira hakarak halakon tiha “pagina mean” ne’e. Maibe, filosofo sira dehan lalika apaga historia “ran-mean” ne’e. Diak liu halo constituição ida nebe reconhece patriotismo ema hirak nebe sai mártir da pátria ka patriota sira nebe hadomi nia rain rasik no hamoris  democracia deliberativa (AGB temi “democracia processual” mos los). Ne’e atu hatudu katak, funu ema hotu funu ... maibe labele funu hotu tiha hadau malu poder no halakon herói lolos ninia knar iha funu laran, ba foti fali “badiu” sira ninia knar.

AGB temi konaba postindustrial society; liafuan nebe Habermas usa hodi refere ba Daniel Bell husi Amerika. Buat nebe hau hatene katak PC ne’e Habermas hatur iha “postnational identity” nebe moris iha “postmetaphysical thinking” nia laran atu democracia deliberativa (ka “democracia processual”) matan moris no néon nain nafatin hare ba “the new conservatism” nebe mosu namanas los. Hau bele informa de’it katak Habermas hakerek livro sira hanesan The Postnational Constellation: Political Essays [2001]; Postmetaphysical Thinking: Philosophical Essays [1992]; no The New Conservatism: Cultural Criticism and the Historians’ Debate [1989]. Habermas recusa (menolak) paradigma pensamento husi postmodenrism (Jacque Derrida; François Lyotard) nian.

Husi livro hirak ne’e, hau justifica saida mak belun boot AGB nia liafuan katak “uza konseitu sira demokrasia hodi esplika palavra nativu sira hosi Grande Lider Nicolao Lobato, Borja da Costa no Abilio Araujo nian hodi foritifika ninia kritika ba prosesu institusionaliza demokratizasaun iha Timor-Leste”. Hau hakarak aumenta tan Sha’a Na Na, ho AGB nia favorit: Xavier do Amaral. Maibe, hau recusa liafuan be dehan “Belun-diak lakoi ou ho intensional duni ‘hodi lassu leitor sira katak argumentu belun-diak ne’e mak validu, maibe lae, ‘kestionabel’...”!

Lae! “[…] lassu leitor sira” mak lae duni! Maibe, hanesan Habermas dehan “validity claim” hakait ho “truth claim”, hakarak ka lakohi tenki submete ba “kestionabel” duni (diak liu mak “questionability”) – “questionabilidade”. Hau hein oituan, atu AGB hatur ninia questinabilidade. Maski, hau fera ulun maka’as atu hetan saida lerek mak “kestionabel” ka “lassu leitor” ne’e. Ba hau, quesionabilidade ne’e mak importante atu nune’e ita bele loke horizonte foun. Ema matenek la’os ida nebe fo resposta hotu, maibe iha nebe “kestionabel” mohu (Martinho G. da Silva Gusmão, 2013: 39-41). 

Molok atu hatan ba AGB ninia questionabilidade, hau hakarak leitor sira le uluk lai “fundamento politico” iha PREÂMBULO iha ita nia Constituição 2002, hakerek nune’e:

“Plenamente conscientes da necessidade de erigir uma cultura democrática e institucional própria de um Estado de Direito onde o respeito pela Constituição, pelas leis e pelas instituições democraticamente eleitas sejam a sua base inquestionável; Interpretando o profundo sentimento, as aspirações e a fé em Deus do povo de Timor-Leste; Reafirmam solenemente a sua determinação em combater todas as formas de tirania, opressão, dominação e segregação social, cultural ou religiosa, defender a independência nacional, respeitar e garantir os direitos humanos e os direitos fundamentais do cidadão, assegurar o principio da separação de poderes na organização do Estado e estabelecer as regras essenciais da democracia pluralista, tendo em vista a construção de um países justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna”.

Terminologia hirak nebe AGB hakarak tau ninia “kestionabel” labele ses husi ne’e. Hau hare katak, saida mak PREÂMBULO hatur ne’e hakesi-metin los ho saida mak Habermas defini iha patriotismo constitucional. Iha hau artigo serie III, hau hakerek katak “Revolução Francês 1789, husik hela categoria politica sira ‘LIBERTÉ, ÉGALITÉ, FRATERNITÉ’. Husi ne’e, Habermas foti fali ‘FRATERNITÉ’ hodi hakait ba Patriotismo Constitucional. Tuir ninia hanoin, ohin loron filosofia politica koko atu “links civil rights and participation with fraternity or solidarity” (hakait direito civil no participação iha fraternidade ka solidariedade). Iha globalização/ mundialização, politica nebe kmanek no murak mak “appeal for the promotion of fraternity”, wainhira rai ida-idak ko’alia konaba sira nia “national conscience”. Interesante tebes wainhira nia hato’o ideia katak, consciência nacional hakesi metin metin ho rai ida ninia historia rasik; halo sira nia “traditional ideia of ethnic belonging” nakloken liu tan, buras liu tan; historia ida nebe sei lori to’o ba “The revolutionary consciousness gave birth to a new mentality” nebe hatur iha “political practice, and a new notion of legitimacy”. Habermas dehan katak ema nebe la moris iha historia nia laran, la hatene “historical consciousness”, sira ne’e mak sei hafoer politica no Estado, halakon identidade nacional tanba la hatene halo “cultural transmissions” iha “social institutions” sira nia laran – hanesan Estado, Partido Politico no sociedade civil nia laran (Cf. J. Habermas, Between Facts and Norms: 466-7).

Iha artigo tuir mai, hau sei hatudu oinsa mak terminologia sira iha PREÂMBULO CONSTITUIÇÃO ne’e hakait ho PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL husi Habermas maibe esplika duni ho PALAVRA NATIVU husi PATRIOTA Timores sira. 

(continua ...)!!!

Martinho G S Gusmao

terça-feira, 26 de maio de 2020

Patriotismo Constitucional (III), Jürgen Habermas dehan “Verfassungspatriotismus” *) Tetu FIRAKU/FIBADA, sukat KALADI tuir LISAN Timoroan lolos nian

 Martinho G S Gusmao 

Patriotismo Constitucional (III), Jürgen Habermas dehan “Verfassungspatriotismus” 
*) Tetu FIRAKU/FIBADA, sukat KALADI tuir LISAN Timoroan lolos nian

Revolução Francês 1789, husik hela categoria politica sira “LIBERTÉ, ÉGALITÉ, FRATERNITÉ”. Husi ne’e, Habermas foti fali “FRATERNITÉ” hodi hakait ba Patriotismo Constitucional. Tuir ninia hanoin, ohin loron filosofia politica koko atu “links civil rights and participation with fraternity or solidarity” (hakait direito civil no participação iha fraternidade ka solidariedade). Iha globalização/ mundialização, politica nebe kmanek no murak mak “appeal for the promotion of fraternity”, wainhira rai ida-idak ko’alia konaba sira nia “national conscience”. Interesante tebes wainhira nia hato’o ideia katak, consciência nacional hakesi metin metin ho rai ida ninia historia rasik; halo sira nia “traditional ideia of ethnic belonging” nakloken liu tan, buras liu tan; historia ida nebe sei lori to’o ba “The revolutionary consciousness gave birth to a new mentality” nebe hatur iha “political practice, and a new notion of legitimacy”. Habermas dehan katak ema nebe la moris iha historia nia laran, la hatene “historical consciousness”, sira ne’e mak sei hafoer politica no Estado, halakon identidade nacional tanba la hatene halo “cultural transmissions” iha “social institutions” sira nia laran – hanesan Estado, Partido Politico no sociedade civil nia laran (Cf. J. Habermas, Between Facts and Norms: 466-7).

Hanesan ita hatene, iha historia ba ideologia sira, “LIBERTÉ” hamosu liberalismo ho capitalismo, nebe lori imperialismo ba fali colonialismo; “ÉGALITÉ” mak hahoris socialismo ho comunismo, nebe hatolun leninismo, maoismo, sandinismo, revisionismo, no seluk tan. Agora, tanba saida “FRATERNITÉ” lakon tiha husi historia Revolução nian no ideologia boot rua ne’e? Razão boot liu mak, conceito “fraternité” mai husi padre sira. Revolucionario sira hakarak halakon tiha feudalismo no cristianismo, atu halo sociedade foun ida nebe “liberal” no “social”, la iha religião no tradição (Cf., G. Antoine, Liberté, Ègalité, Fraternité ou les fluctuation d’une devise, 1981: 134; A.M. Baggio, Il principio dimenticato, 2007: 10).

Maski nune’e, Habermas dehan “I do not believe that we, as Europeans, can seriously understand concepts like morality and ethical life, person and individuality, or freedom and emancipation, without appropriating the substance of the Judeo-Christian understanding of history in terms of salvation” (Jürgen Habermas, Postmetaphysical Thinking, 1996: 15). 

Kmanek wain basuk wainhira Timor-Leste hatur hikas iha Preâmbulo CRDTL, dehan “... desenvolvimento de uma sociedade SOLIDÁRIA e FRATERNA”. Ne’e duni, Timor-Leste hanesan rai ida nebe fiar ba “liberalismo” no “socialismo”, maibe liu-liu hamoris devoção boot ba “uma sociedade solidária e fraterna”.  Hanesan los kedas saida mak Habermas dehan iha leten konaba “links civil rights and participation with fraternity or solidarity”. 

(3) “... desenvolvimento de uma sociedade SOLIDÁRIA e FRATERNA”

Agora mak ita husu, saida mak PATRIOTISMO ne’e lerek? Oinsa mak hakait nia ho FRATERNIDADE? Liafuan “patriotismo” atu hatudu ba “sentimento hodi hadomi ba pátria”; bele dehan tuir poema Foho Ramelau – “kaer rasik kuda talin, ukun rasik ita rain”. Ema nebe hadomi nia rain, ne’e mak hanaran patriota (francês media; Latin VI). Maibe, husi hun no abut “patriōtēs” (grego) katak “mai husi rain ida”, “knuak ida”; no “patris” katak rai nebe ita horik ba ne’e mai husi liman-rohan aman sira nian (fatherland). 

Hau le paper ida husi Josh Trindade/ Bryant Castro, Mari Alkatiri (7 Maiu 2006) dehan, “... to be East Timorese, we don’t need to go back to the Uma Lulik, we better defend our sovereignty and Independence. We like it or not, people of East Timor do not have Uma Lulik anymore, because the ancestors of East Timor are all wanderers (ema lao rai)” (www.indopubs.com). Molok ida ne’e, iha 2005, Mari Alkatiri sente’aan “malae boot”, halo projecto piloto atu labele hanorin religião católica iha escola. Ho ida ne’e ita hare momos katak, nia lakohi Timor ida nebe moris tuir UMA LULIK no UMA KREDA nudar mahan ba identidade nacional ho consciência nacional. 

La hatene, uluk hakerek Constituição, ninia kakutak hatur iha nebe? Afinal, iha preâmbulo CRDTL hakerek konaba “Interpretando o PROFUNDO SENTIMENTO, as aspirações e a FÉ em DEUS do POVO Timor-Leste; ...” no ko’alia momos konaba “usos costumeiros” (artigo 2: 4). Ne’e katak, Timor-Leste moris ona tuir hun no abut nebe Paul Ricoeur hanaran “núcleo ético-mítico” ka sasukat kdasar katak moris ne’e lulik duni. Los duni, Abílio Araújo dehan, Mari Alkatiri ne’e “wanderer” (lao rai) asli. Loron Timor oan sira hari’i FRETILIN, nia la tama iha processo ida ne’e. Mari Alkatiri hamrik iha liur! Rogério Lobato hakerek hodi sukat Mari Alkatiri nudar – “Manu fuik rai dok buka dik funan// loriku rai na’in la fo fatin” (carta 24 de Maio de 2020). 

Husi nanis kedas, iha 20 de Setembro de 1974, wainhira Nicolau Lobato hato’o Manifesto FRETILIN, nia dehan “NÓS ESTAMOS na linha certa, NÓS SOMOS os únicos e legítimos depositários do legado dos nossos ANTEPASSADOS – a defesa intransigente da Libertação do nosso Povo. Por isso, não trairemos a sua memoria antes defenderemos a Independência da nossa terra a todo o transe, até ao fim porque não concebemos doutra forma o PATRIOTISMO. Toda a nossa história desses últimos cinco séculos é feita de sofrimentos, até de humilhações, é certo. Mas também desfia grandes exemplos de coragem, abnegação e orgulho”. Ida ne’e mak definição dahuluk konaba PATRIOTISMO tuir sira ida nebe hari’i FRETILIN, hun no abut lolos ... la’os sanak dikin. Iha neba ita hare momos mak Nicolau Lobato, Xavier do Amaral, Sha’a Na Na, Ramos Horta, Sahe, Abílio Araújo, Mau Lear, no Mau Kruma. Husi sira ne’e Sha’a Na Na, Ramos Horta ka Abilio Araujo mak dehan “Hau mak FUNDADOR FRETILIN” karik, hau sei foti chapeu. Ba hau, Dr. Mari Alkatiri tuir ninia liafuan rasik ma “manu inan kokotek la tolun” (liafuan hakerek iha FB atu hatudu ba hau); hau hanoin, “manu aman kokorek iha loron sae aas tiha ona” (ayam berkokok di siang bolong). 

Esplendido! (1) Nicolau Lobato la temin, la dehan “Hau mak Fundador FRETILIN”. Lae! Iha Manifesto FRETILIN, nia dehan momos kedas “NÓS ESTAMOS na linha certa, NÓS SOMOS os únicos e legítimos depositários do legado dos nossos ANTEPASSADOS”. Hau hanoin, Mari Alkatiri koko atu hakotu tali nebe hakesi FRETILIN ho “antepassados” (“wanderers”), halakon tiha katak klibur Timoroan sira mak luta hamutuk, terus hamutuk too mate mutuk. Halo nusa ba mos Mari Alkatiri ninia “ancestors” mak lao rai sira (“manu fuik lao rai buka dik funan”). Sira la iha duni sira nia UMA LULIK. Timoroan la hatene discriminação, laos racista. Oinsa ba mos, minoria ida lao rai hanesan Mari Alkatiri ho nia família sira bele moris hakmatek iha rai ida ne’e. Maibe, la significa rai Timor hakruk bebeik ba lao rai sira ...! Tan sa? Tan Timor hakoak metin malu ho liafuan “FIRAKU/ FIBADA”, ka “KALADI” (hau sei explica hikas). Tan ne’e mak Nicolau Lobato dehan ““NÓS ESTAMOS ... NÓS SOMOS”. 

Tuir mai (2), Nicolau Lobato dehan FRETILIN ne’e “... únicos e legítimos depositários do legado dos nossos antepassados – a defesa intransigente da Libertação do nosso Povo. Interessante, iha 19 de Maio de 1975, nia tur hamutuk ho Abílio Araújo halo conferencia de imprensa iha Lisboa, dehan, “A FRETILIN considera-se, portanto, a continuadora de todas as tentativas emancipalista e a materialização das mais profundas aspirações do nosso Povo”. Hare didiak liafaun “únicos e legítimos depositários do legado”, nune’e mos “a continuadora”. Ne’e katak ema sira nebe hari’i no hamoris ASDT/ FRETILIN la temi no la hanaran sira nia’aan “FUNDADOR”, maibe “LEGADO” (pewaris) no “CONTINUADOR” (penerus). Liafuan “fundador” ne’e tama iha vocabulário FRETILIN nian. Wainhira hau ba visita sarani balun nia uma, hau hare sira tak Alkatiri nia foto hamutuk ho bandeira partido Fretilin, no hakerek “fundador”. Sim, Mari Alkatiri mak “fundador” Partido Fretilin iha 2000. Maibe, nia la’os Fundador FRETILIN iha 1974. 

Nune’e mos (3), Nicolau Lobato ko’alia konaba PATRIOTISMO ba ema sira nebe hatudu “a defesa intransigente da Libertação”; sira nebe aten brani “defenderemos a Independência”. Hakerek momos kedas, liafuan “Defende”, laos “Roubando”. Dala ida tan, saida mak Fretilin, KHUNTO no PLP halo iha 18-19 de Maio de 2020 ne’e la’os “defende” maibe “roubando” (hadau, nauk). Iha mundo tomak, wainhira ko’alia konaba democracia processual, sasukat aas liu no moderno liu mak “free and fair election”. Wainhira criteria ida ne’e la iha, mak ukun nebe Partido Fretilin hadau hamutuk ho PLP no KHUNTO ne’e “golpe de Estado” ida tan la “livre e justo”. Tuir FRETILIN 1974 nian dehan, “principio justo, método correcto”; maibe ba fali Partido Fretilin, sarkele de’it mak ba. 

Husi Manifesto FRETILIN ne’e mak Sha’a Na Na hakerek uluk poema “Pátria” (publica 8 de Novembro de 1975); Borja da Costa hakerek tan “Pátria! Pátria” (27 de Novembro de 1975) no dader tuir mai Afonso Redentor Araújo halo kedas musica; loraik 28 de Novembro de 1975 mosu nudar hino nacional (ikus mai mak Abilio Araujo halo diak ninia arranjo). Husi discurso Nicolau Lobato nian tutan ba poema Sha’a Na Na ho Borja da Costa nian ne’e mak ita bele hatene oinsa “patriotismo” Timor-Leste.


Liu husi poema rua ne’e ita bele hare patriotismo nudar “moral” no “politica”. Uluk nanain, liafuan “moral” la’os konaba doutrina Igreja Catolica nian, maibe liu-liu sai hanesan oinsa mak tradição local no valor universal hakawe malu. Hanesan Alkatiri nia liafuan katak “uma lulik” la folin ona, hatudu katak nia ain kudeuk; nune’e mos halakon “valor universal”, ne’e halo ninia kakutak ferujem duni. Iha poema Sha’a Na Na no Borja da Costa nian, ita bele hare oinsa mak hametin patriotismo moral.

Ida uluk (1), “patriotismo extremo”, wainhira Sha’a Na Na dehan “Independência até morrer!” – ukun rasik’aan too mate; Borja da Costa dehan “Não, não, não, à exploração”. Iha caso ida ne’e sira na’in rua hanorin katak ba Nação tomak nia moris naruk, haluha tiha aan rasik no dehan lae kedas ba buat hotu nebe halo aat, mate mos ba de’it (N. Machiavelli, Il principe, 2000: 515).

Tuir mai (2), “patriotismo robusto” ka patriotismo nebe dehan “tuba rai metin”. Filosofo husi USA, Alasdair MacIntryre dehan patriotismo ne’e hanesan virtude ida nebe mosu no moris iha rai ida, lisan ida, comunidade ida nia let. Ema nebe tuba-rai metin katak nia iha moralidade ida nebe mai husi nia bein-alak sira. Hatur iha Timor karik hanesan Nicolau Lobato dehan konaba Kultur nudar “[...] um mundo de conceitos e valores internos, do espírito, tais como seu sentir, e pensar, a sua filosofia da vida, a sua elevação moral, a sua religião, a sua língua, o repertório das suas tradições, [...]”. MacIntyre rasik dehan, “[…] I can only be a moral agent because we are moral agents […] Detached from my community, I will be apt to lose my hold upon all genuine standards of judgment”. To’o iha ne’e Mari Alkatiri lakon ninia fatin no labele duni tuba-rai metin, wainhira nia hanoin katak UMA LULIK no UMA KREDA ne’e la iha ona fatin iha RAI TIMOR. Dala ida tan, PATRIOTA sira laos ema nebe hobur hamutuk atu hadau fatin ukun, kaer metin status quo, maibe “the nation conceived as a project” (hare no lori nacao ne’e hanesan ema hotu nia kosar-wen, ema hotu nia kolen). Los duni, Sha’a Na Na dehan,  “Pátria ... é tradições, passado e herança!// O som da bala é ... Pátria, de momento!// Pátria ... é do futuro a esperança!”.

Hanoin seluk (3) mak hanaran “patriotismo moderado”. Iha cenário politico loro-loron ita hare ona “extremismo” Mari Alkatiri nebe hakarak sobu Timor nia lisan no fiar (lulik no sarani) hodi hari’i Rai Foun ida nebe la existe; husi biban seluk Xanana Gusmão (hanesan mos Borja da Costa ho Nicolau Lobato) koko atu kaer metin tradição, religião ... hodi tutan “antepassado” sira nia lian to’o mai o n no bei-oan sira. Polarizacao ne’e hatudu iha partido rua – Fretilin versus CNRT. Husi geração foun sira nebe kaer ninia UMA LISAN no UMA KREDA hahu mosu movimento konaba “patria” husi “compatriota” sira. Movimento ida ne’e hahu mosu, por exemplo iha partido ki’ik hanesan PUDD. Fou-foun ema hotu tau laran no tau néon ba PD. Maibe, PD hahu namdoras ona no roda “moderado” ku’ak tan kolen demais hasoru “confrontação” entre Alkatiri ho Xanana, Fretilin ho CNRT. Ne’e duni, hare husi composição agora, PD no PUDD tenki buka malu, tulun malu atu sai “Pátria ... é do futuro a esperança!” (Sha’a Na Na). PD ho PUDD la’os partido sira nebe “hamrik de’it iha klaran”, maibe sai mos “kompas” atu hatudu dalan, fo “opção” no halo “alternativa”. PD no PUDD sai moderado bele hili partido hotu nudar “aliado”, inclui Fretilin. Maibe ho Alkatiri, la iha futuro tan ninia passado no antepassado sira “all wanderers (ema lao rai)”.

Seluk (4), dala ruma matenek nain sira dehan “deflated patriotism” – patriotismo ida nebe naksobu. Ida ne’e ita hare iha PLP no KHUNTO. Hau la hare, tan sa mak General Taur Matan Ruak ko’alia fiar’aan los dehan “hakoi sira”! Hakoi se? Hau mos laran sae atu muta hare Naimori Bukar nebe dehan “respeito Maun Boot, maibe hadomi Povo”. PLP ho KHUNTO, husi kedas sira nia líder halo “deflação” boot ida wainhira ko’alia konaba “gratidão” ba “Maun Boot”, lian furak demais ko’alia dehan “Timor tenki ba oin”, maibe la hatudu “obrigação moral” hodi tane metin Nacao ida ne’e ninia “bem comum” (Maurizio Viroli, For Love of Country: An Essay on Patriotism and Nationalism, 1995: 9). Ba sira, hadomi Nação ne’e tenki hatur iha sira nia “benefit”. Wainhira beneficio ba sira la iha, nune’e Pátria nia moris tenki lao maibe “compatriota” sira ninia dalan tenki tesi kotu; no sei “hetan oportunidade dala ida de’it ... hakoi sira, se lae lalika dehan hau general”. Ba Maun Taur Matan Ruak, “gratidão” ne’e depende ba “quid pro quo” (saida mak serve ba se). Tuir lolos, nudar “General”, hatudu uluk lai “fairness” (justeza) ba ninia compatriota, “Irmão da luta”. La’os “hakoi sira” ...! Dalan nebe los, wainhira “compatriota” hadomi malu no fo diak ba malu. Problema boot liu iha “compatriota” mak sira hamutuk “to enjoy the benefits of the enterprise, and fairness demands”, maibe wainhira fahe malu “kadeira” ka “projecto” mak la satisfaz ona, liu-liu hasoru ona “who stand outsider the special relationship constituted by the political enteprise” (Richard Dagger, American Political Science Review, 79 [1985]: 433), hahu haksesuk malu, hadau malu no ikus mai riba tun “meja PPN”. Ita hare took, KHUNTO hetan ona kadeira 10 husi AMP IX (nebe Lu-Olo halo “abortu” tiha), maibe nakdedar los ba kadeira 15 husi VIII Governo (nebe Fretilin “vota contra”) ne’e iha duni “benefit” tuir Naimori Bukar nia mehi ka lae? Se iku mai mak KHUNTO hetan la tuir “benefit”, sira “hadomi Povo” nafatin, ka tutur sasan ba buka fali CNRT? Halo nusa mos ida ne’e hatudu duni “deflação patriotismo”. 

Ikus liu (5), “patriotismo ético”. Ita fila ba “Pátira”, wainhira Sha’a Na Na dehan, katak patriotismo hatudu “Do trabalho o berço, paz, tormento// Pátria é a vida, orgulho, a aliança// Da alegria, do amor, do sentimento”. Liu-liu ho imperativo categórico (doutrina moral Immanuel Kant nian) foun iha liafuan “Pátria! Pátria!” dehan katak “Vencemos o colonialismo// Gritamos, abaixo o Imperialismo// Terra livre, Povo livre// Não, não, não, à exploração”. Tan afinal das contas, “O inimigo dos Povos” laos ona ema liur, maibe Timoroan rasik halo ba Timoroan rasik tan de’it “manu fuik lao rai mai buka dik funan” nia hahalok. 

Hau hanoin, PATRIOTISMO lolos mak hatur iha Preâmbulo CONSTITUIÇÃO RDTL nian katak, “... desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna”. Hare husi aspecto ÉTICO, Habermas dehan katak “SOLIDÁRIA e FRATERNA” mai husi conceito Judeo-Cristã nian; iha Timor-Leste ida ne’e mai husi UMA KREDA católica (hahu 1515). Husi UMA LULIK sira iha Timor, hau gosta tebes traduz FRATERNIDADE ba “FIRAKU-FIBADA” (hireraku/ hirebada) ho “KALADI”. Liafuan “FIRAKU” hatudu katak “ita maun, ita alin” (FRATERNA); husi biban seluk, “FIBADA” atu dehan “ita maluk” (ne’e hanesan ho ideia SOLIDÁRIA). Nune’e mos, “KALADI” mai husi dalen malaio katak “kaka + ade” – katak, maun ho alin, hatudu kedas ba “sociedade solidária e fraterna”.

Tuir lisan Timor nian, “firaku” ho “kaladi” mak hatene “hafolin” (malaio dehan: Barlaki). Sira nia lisan “patrilineal”. Nune’e, Pátria ne’e tama duni sira nia kakutak no fuan laran, tan rikusoi rai nian no bein-alak sira nian iha “aman nia rain” (fatherland). Maibe, la dehan katak, LAO RAI sira la hetan fatin. Timor-Leste nia LISAN “fo fatin” ba “manu fuik lao rai”, wainhira nia “laran kmaus hanesan manu falur”, katak ema diak, hatudu domin ba rai ne’e. Tan ne’e, mosu liafuan “FIBADA” (hirebada) – ita nia maluk lao rai. Husi ne’e ita bele compreende, tan sa Timor mos loke dalan ba “matrilineal” wainhira “mane foun” mai hola “feto” hela iha feto nia rain, sira sai “mane liurai”. Hanesan Bunak, Dadi no Tetum sira. Iha sistema ida ne’e, hari’i UMA KAIN ida ne’e hanaran “hafen” (malaio dehan: Barbini). Iha debate konaba “barlaque” (1970), Abílio Araújo ho Nicolau Lobato ko’alia bebeik konaba “sigilio ou enigma” ka “sagrados da alma” rai doben Timor-Leste. La’os fahi, kuda, karau, surik, belak, kaibauk, tais ... mak sukat maibe “halo folin” – katak, dignificar, valorizar (to dignify, to value). Los duni, la’os “hafoli” no “hafen” mak hatudu domin ba malu, maibe “habani”. Timor-Leste ninia “solidariedade” ho “fraternidade” hetan síntese iha conceito “HABANI”, katak “há-ba-mai” wainhira fen-laen hola malu hatene malu katak “lia nosi mane nian sira-rua ba nobun, lia nosi feto nian sira-rua mai nobun”. Ne’e duni, Timor-Leste ne’e ninia hun no abut mak “pluralista” nebe moris hamutuk iha “justaposição”, no la dun iha hanoin, sa tan hamoris iha fuan ho néon atu halo “oposição”.


PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL ninia “enigma” no “sagrados da alma” mak FRETERNIDADE (solidariedade) hare malu hanesan FIRAKU/FIBADA ho KALADAI. Ita halo Timor-Leste ne’e fatin nebe hamrik metin iha UMA KREDA no UMA LULIK nia laran hanesan ita nia “moral identity and integrity of our country” nebe tula ba ita nia letan nudar “moral duty” (Igor Primoratz, Identity, Self-Determination and Secession, 2006: 91-106). Hodi ida ne’e ita mos kbiit no beran dehan SABEMOS E, PODEMOS, E DEVEMOS VENCER.

Martinho G S Gusmao

A Letter from Kirsty! "Can you Help Fundasaun Alola?

Alola Foundation 19th Anniversary Timor-Leste

Can you help keep Fundasaun Alola operational during this time?

Dear supporter,

"We live in unprecedented times". How often have you heard that phrase in recent months? We are experiencing a lifestyle that was unimaginable even 3 months ago. We hear about the trends in Europe and the US and think ourselves fortunate to be so far away, thankful to once again be part of the 'lucky country'. But we hear little about the impact on those countries without the capacity to ramp up their health systems for the potentially catastrophic spread of the virus. Timor-Leste is one of those countries, one of our closest neighbours.

At the time of writing this letter, Timor-Leste has 24 confirmed cases of COVID-19. The country is in a state of emergency and subsequent lockdown.

What does this mean for our partner organization Fundasaun Alola?

CEO Macu Guterres tells us,

"Fundasaun Alola offices in Dili and Baucau are closed and staff have been asked to work from home. However, the management team and donors are working hard to develop new plans to adapt to this situation."

In a showing of Fundasaun Alola's trusted position and adaptability, the Maternal and Child Health team have commenced working with the Ministry of Health to educate remote villages on the prevention of COVID-19 in 5 villages in municipality of Liquica. This work is important in providing factual information about the spread of COVID-19.

Whilst this work is vital during this time, sadly the core programs carried out by Fundasaun Alola, such as infant and new mother care, early childhood education, women's cancer support and economic empowerment programs, have been forced to stop.

"Most funded activities of FA involve project teams travelling to visit vulnerable rural communities, often very isolated areas. Many activities involve community meetings and face to face contact with participants. Some activities require physical contact, for example the health team can identify malnutrition by measuring the upper arm of infants, pregnant women and  mothers. Other activities have a high risk of physical contact, for example the education team working with preschoolers in home-based alternative preschools," Macu said.

Due to the cessation of these activities, some program donors have withdrawn a proportion of their funding. This leaves Fundasaun Alola in a very challenging position. These funds are necessary for keeping Fundasaun Alola operational, and help cover things such as financial management, logistics management, communications, human resources,
information technology and premises and insurance costs. As Macu explains,

"The FA management team has identified ways to reduce some operational costs during the lock-down in ways that do not reduce the capacity of Fundasaun Alola's Office and Administration Support team in the future. Despite this, there will still be a shortfall of estimated $20,000 USD."

Funding the core of an organization is often not seen as attractive, but at present this
is what is clearly required. It is critical that organisations such as Fundasaun Alola
are able to continue operating during this time, both to support COVID-19 activities
and to ensure they are ready to resume their vital work after this situation has eased.

Can you support the critical work of Fundasaun Alola? Your gift will help ensure that Fundasaun Alola will remain strong and prepared for a post pandemic future.

With thanks for your support, friendship and solidarity.

Dr Kirsty Sword Gusmão, AO
Chair, Fundasaun Alola
All donations above $2 are tax deductible.


HOW TO DONATE
A. Online via PayPal, through our website: alola.org.au, or
B. Send a cheque made out to: Alola Australia Limited, PO Box 382, Abbotsford, VIC 3067
C. By direct deposit into our bank account as follows:

Alola Australia
Bank Australia
BSB: 313 140
Account Number: 121 844 03

So that we can acknowledge your donation and send you a Tax Receipt, please send an
email with your name, donation details and amount to friends@alola.org.au Support the vision of Alola "Strong Women, Strong Nation" "Feto Forte, Nasuan Forte"

ALOLA AUSTRALIA
Address: PO Box 382, Abbotsford, VIC 3067 AUSTRALIA 
Phone: (+61) 0437 983 070
Email: friends@alola.org.au
Website: www.alola.org.au

segunda-feira, 25 de maio de 2020

ASAUN KARIDADE - FO LIMAN BA MALU

Harley Davidson Karau Timor, Timor furak, MusilhaFC, Komunidade Timor Oan Bristol UK, rapper All About Life, GMN TV Domin, Juju and Friends JJF

ASAUN KARIDADE
 Fo-liman ba malu 


"Amar a Deus acima de tudo e ao próximo como a si mesmo."


Iha tempu Funu - Rezistensia, povu "Kbi'it La'ek" mak fo-tulun "Funu-Na'in" sira hodi tuba luta hasoru "invazor indoneziu". Ho kbi'it nebe mak iha povo sai fonte prinsipal ba "sobrevivencia", "dada-iis", ba REZISTENSIA (Forças Armadas de Libertação Nacional de Timor-Leste). FALINTIL reconhece hodi fo-naran ho lema “Povu mak bee, FALINTIL mak ikan”. Relasaun emosional, domin entre funu-na'in ho povu forte teb-tebes. Entreajuda e de mãos dadas, povo fo-tulun ai-han no fo abrigu (fatin subar) no FALINTIL mak sai mahun ba povo, defende no protege. Ambiente patriotismu no nasionalismu haku'ak malu metin to'o Ukun Rasik An.

Iha tempu ohin, Ukun-an, espírito ne'e mihis ona, lakon iha ganancia no "egoismu politiku" lideransa sira.  TAMBA SA? Eis a questão. Kna'ar DEFENDE, PROTEGE no SERVI povo hela iha ibun de'it. Ladi'ak liu mak iha pratika sira (sani: lider) "haketak-an" do'ok husi povu kbi'it la'ek sira. Istilah "Povu Mak Bee" so temin de'it iha "discursos bonitos" no retorika iha "linguagem" - statment. "FALINTIL Mak Ikan" mos parese halo'ot tiha ona iha "uma tuan" rezistensia nian. Akontesimetu sira ikus, iha tempo pandemia covid-19, espelha "realidade contraditoria". Povo halerik loron-kalan, preso - psikolojiku - iha uma rasik, enquanto Mbo'ot sira dehan loron SERVI-su maibe kalan "loke kipas" toba. "Faz de conta" katak "está tudo bem", la akontese buat ida. Iróniko, PM Taur Matan Ruak  sibuk ho plataforma de entendimento, mosu iha televizaun husu ba povu "Em vez de hanoin hahan, hanoin Corona", pois, "yang penting" ZELEIRA nakonu hela! Karikatu liu mak hare "golpista" sira "festa rame" hafoin conquista tiha povo nia "kadeira" iha Parlamentu Nasional. 

Povo nia lian halerik, mbo'ot sira la rona, "nonton" deit husi televizaun. La hakat-ain, la lolo-liman to'o "KARIDADE" sira "turun-tangan". Domin no laran-luak "menuntun" sira halo ASAUN TULUN MALU hodi lo'ok netik "bukae" oan ruma ba povo kbi'it la'ek sira nebe tahan isin moras no klamar tanis iha uma-laran, hodi kumpri regra Estado Emerjensia tamba corona. KARIDADE sira mak ESPERANSA ikus ba povo, sira mak ELEGANTE iha tempo ida ne'e, movido ho fuan no domin, sira bolu-malu, buka-malu, halibur-malu hodi tun ba "baze" fo-tulun kbi'it laek sira. Aksaun "bonito", "nobre" no "generosa", de facto, "ambil-alih" tiha responsabilidade Ukun-nain sira nian atu DEFENDE, PRETEGE no SERVI povo. Se iha rezistensia povo mak TULUN "ita", agora tempu ba "ita" atu fo fali TULUN ba sira.

Asaun KARIDADE ne'e hahu ho intervensaun oportuno Mariano Assanami Sabino iha 22 Abril ba Pessoal Saude no Pasiente Covid19 Iha Sentru Izolamentu Vera-Cruz, to'o mai, prezente data, 25 Maiu 2020, wainhira Xanana Gusmao fo-tulun ai-han ba povu kbi'it laek sira iha Suku Ailok, Cristo Rei. La haluha mos solidariedade sira nebe "lolo-liman" iha rai-laran no mós iha rai-dok hanesan, Inglatera, Irlanda, Indonesia no fatin seluk-tan.

Ba imi hotu, KARIDADE sira, hau nia honra no konsiderasaun wain. Hau "na'uk" PD nian slogan, "maubere oan prontu servi" fo ba imi, tamba imi mak merese ho slogan ida ne'e, tamba imi mak PRONTU SERVI iha kualker sirkunstansia. Exemplar!

Ikus, hau hakarak ho "tema" ida ne'e, la "melotot" de'it ba "lideransa" sira maibe "piska" mos ba organizasaun sira "hamahun" iha "salurik" ka "payung" REZISTENSIA nian. RENETIL, OJETIL, afinal, a luta ainda continua!

Hakru'uk ba organizasaun no grupo KARIDADE sira! 

Mariano Assanami Sabino, Acalo Becora Choque, Nelson Turquel, Dino Hanjam, Nino Pereira - Gubuk Derita, Rui Pires, Anche Cabral, Juliana Cabral, Nelson Cabral, Empresario MAUHOKA, Movimento Solidariedade Fó Liman Ba Malu, Comunitas Juventude Motor LOAD. Grupo Harley Davidson Karau Timor, Timor Furak, Musilha FC, Patraun Mikrolet Caridade, Kompanhia Emanuel, Komunidade Timor Oan Bristol United Kindom, Rapper All About Life, GMN TV Domin, Juju and friends JJF, Bella Galhos, Rosa Horta Carrascalao, Maun Bo'ot Kay Rala Xanana Gusmao, no seluk-tan.


Kbi'it Laek sira agradece no sei la haluha imi nia tulun.

Obrigada,

DALIA KIAKILIR
Oxford, 25 Maiu 2020
Sani mos 👇

Reflesaun ba hau nia belun Funu na'in, juventude Loriku As'wain, Azilo Politiku no Foin sa'e sira


Assiste PM TMR nia lian menon konaba subsidio

** Aktualiza info husi LUSA katak subsidio 100$ ba kada uma kain nebe Governo promete iha fulan 2 liu ba, sei hahú antes final mês Maio (konta deit loron 5).

domingo, 24 de maio de 2020

Patriotismo Constitucional (II), Jürgen Habermas dehan Verfassungspatriotismus *) KHUNTO mak “Susu ita rai bokur// ita isin bokur eei// Bere Mau Bere eei”

Martinho Gusmao
*) KHUNTO mak “Susu ita rai bokur// ita isin bokur eei// Bere Mau Bere eei”

Hanesan Professor Pedro Bacelar de Vasconcelos (www.jn.pt/opiniao) dehan “As democracias constitucionais IMPÕEM O DIÁLOGO E A CONCERTAÇÃO ENTRE OS ELEITOS, titulares dos órgãos de soberania. É certo que há sempre juristas de serviço para confrontar as pretensões frustradas das partes desavindas com a invocação prodigiosa de incompetências fantásticas inconstitucionalidades”.

Professor ne’e mak lidera team ida hodi hakerek ANOTAÇÃO ba ita nia CRDTL. Hau contente le anotação hirak ne’e. Hau hanorin filosofia politica kleur ona, hakerek livro no artigo barak ona, maibe iha Timor ne’e, ita seidauk iha sistema atu foti ema ida ba nível “catedrático”. Tan ne’e, le Professor Pedro Bacelar no le Professor Jorge Bacelar, hau aprende buat barak. 

Iha caso OGE2019, hau hakerek artigo ida: “Patriotismo constitucional atu hari’i cultura democrática: Tetu no sukat veto e promulga” hasoru Prof. Pedro. Wainhira PR Lu-Olo veta OGE2019, hau hanoin biar nia General ida mos, Taur Matan Ruak monu ona. Governo VIII, PR Lu-Olo hakoi mori-moris de’it. Tanba saida? Tan, hare husi CRDTL artigo 88º, 95º & 145º la iha ona dalan atu General bele halo moris hikas nia Governo nebe PR hakoi nonok deit. Iha neba ko’alia konaba “veto” ka “promulgação”, bele moris hias wainhira Deputado sira iha PN mai tuir plenária ho “MAIORIA ABSOLUTA” no “exigida a MAIORIA ... SUPERIOR À MAIORIA ABSOLUTA”. Realidade katak Deputado sira mai tuir plenária hamutuk 65 (completo). Ninia maioria absoluta 2/3 mak 43 Deputados. Resultado votação, 34 deit. La hatene logica halo nusa, Professor nia parecer ba General ho PR, ko’alia fali konaba “MAIORIA SIMPLES” no “MAIORIA QUALIFICADA”. Wainhira hasoru PR, hau ko’alia konaba “patriotismo”, nebe nia hatur iha contexto OGE. Hau hakfodak los wainhira PR dehan, nia promulga deit tan lakohi hare AMP mobiliza ema iha Dili laran atu halo distúrbio no hakarak sunu hotu Dili. Hau nonok deit. 

Agora hau hanoin, tanba saida mak PR ida la halo investigação ba “issue sunu Dili”, maibe aprova OGE2019 nia veta, wainhira lori fali mai la tuir ona CRDTL? Tan sa mak PM Taur Matan Ruak la hare katak PR Lu-Olo hamonu ninia VIII Governo? Iha caso OGE2020, CNRT vota “abstenção”, Partido Fretilin mak vota “contra” (to’o Deputada Angelica dehan TMR bosok ten) maibe TMR dehan fali CNRT mak oho AMP? 

Hau hare, ida importante mak depois hau hatene katak AMP selu maka’as Professor Pedro Bacelar hodi fo parecer “abal-abalan”. Agora, Xanana selu fali Prof. Jorge Bacelar Gouveia, hau hare comentário Prof. Pedro Bacelar dehan “há sempre juristas de serviço para confrontar as pretensões frustradas das partes desavindas com a invocação prodigiosa de incompetências fantásticas inconstitucionalidades”. Malaeee moooss eehh??!! Laran moras mai mos sira nia sabor intelectual bele mout.

Husi biban seluk, Pedro Bacelar dehan “impõem o dialogo e concertações entre os eleitos”! Hau la hatene, “hadau meja” ne’e “dialogo e concertações” ka saida? Video sira hatudu momos katak iha Deputado sira husi Fretilin, PLP no KHUNTO mak sae ba leten ataca no dudu monu “Meja PPN”. Ikus mai, deputada ida mak basa “defensor meja”. Ita ema “Timor asli”, fuan domin ba ita rai doben ... wainhira hari UMA FUKUN, sasan todan ita hulan lisuk ... sasan kman ita hiit lisuk. Hadau malu sasan iha uma laran, hatudu ema laran aat laran makerek, laran foer. Defende sasan uma laran, hatudu ema laran diak, laran mos fuan mos. Se Professor Pedro dehan “hadau meja PPN” ne’e “dialogo e concertações”, hau sente mundo tomak sei hamnasa nia. Maibe, se nia dehan “hadau meja PPN” ne’e hanesan “fantásticas inconstitucionalidades” ... ??? Hau hanoin, jurista “abal-abalan” iha Fatuhada sei la brani atu dehan “malae portugues colonialista”, “malae beik ten”. Maibe, hau hanoin Fatuhada nonok de’it, tan dala ida ne’e “malae” afavor ba sira nia golpe. 

(2) “... estabelecer as regras essenciais da DEMOCRACIA PLURALISTA”

Ba hau, saida mak Fretilin, PLP no KHUNTO halo ne’e laos “patriota” sira nia jeito. Ne’e halalok “golpista” sira nian. Uluk ema halo golpe, hadau poder ne’e ho força ema la hare. Agora mundo digital ... vídeo iha televisão tomak la nega buat ida: ema hotu hare moos los ... ida defende, ida seluk ataca. Hotu tiha halo kedas votação. Mundo tomak hatene, rai tomak fiar saida mak hanaran “free and fair election”. Maski, Tribunal de Recurso aceita ona resultado no baruk atu halo investigação ... maibe historia herek ona ho tinta mean ... oinsa mak “estabelecer as regras essenciais da DEMOCRACIA PLURALISTA”. PR Lu-Olo hakarak de’it buat ida – Fretilin tenki ukun “a tudo custo” (dengan segala cara). 

Buat ida nebe ita halakon iha PATRIOTISMO CONSTITUCIONAL ne’e mak dehan, “... estabelecer as regras essenciais da DEMOCRACIA PLURALISTA”. Liu husi conceito “democracia pluralista”, CRDTL hatur katak ema hotu fo hanoin ba malu, loke fuan ba malu, loke néon ba malu hodi tesi-lia hamutuk. Hahalo colonialista sira nian mak “dividir para reinar” ka baibain ema dehan “devide et impera”. Nicolau Lobato hateten bebeik katak FRETILIN ne’e moris atu halibur ema hotu nudar nacionalista anti-colonial. Maibe, ita lalika sibuk ho Partido Fretilin ida ne’e ... tan sira halibur partido seluk atu hafahe, hafera no harahun deit Timor. 

Oinsa mak FRETILIN 1975 hamoris “democracia pluralista” ne’e? Dala ida tan, Borja da Costa hakerek poema “Kdadalak suli mutuk”, depois Abilio Araujo halo musica. Iha poema/ musica ne’e ita rona liafuan sira ...

Kdadalak suli mutuk, fila ué inan
Ué inan tan malu sa be tahan.
Nanu’u timoroan sei hamutuk
Hamutuk atu tahan anin suut tasi.

Anin suut suut tasi, suut kabala
Suut ita matan laran, ita kotuk laran

Suut ita lun turu, ita kosar turu,
Susu ita rai bokur, ita isin bokur.

Kdadalak suli mutuk, fila ué inan
Timoroan, hamutuk, tane ita Rain.

Hahu (1) ho liafuan “Kdadalak suli mutuk, fila ué inan// Ué inan tan malu sa be tahan”. Iha Timor ne’e ita hare “Kdadalak” (we-dalan; mota; uai-dala) wain be wain iha Lospalos to’o Oe-Cusse, iha foho no laletek, iha tetuk no dalas. Iha poema fantástica ida ne’e Borja da Costa hanoin konaba pluralismo étnico husi Fataluku, Makasae, Uaimaa, Naueti, Midiki, Galolen, Tetun, Habo, Idate, Kemak, Mambae, Tokodede ... too Baikenu. Wainhira “kdadalak suli mutuk” ne’e mak halo “ué inan” ka ita dehan “Taci-Feto Taci Mane”. Ho fantasia ida ne’e mak Nicolau Lobato dehan, “De Oe-Cusse a Tutuala, de Lospalos às fronteiras, de Atauro a Jaco, de mar à mar, somos só um Povo, uma só Nação, com uma só Pátria: Timor-Leste” (20Maio1978). Wainhira Povo hamutuk, Nicolau Lobato fiar’aan los hodi haklaken katak “contamos com uma força inesgotável e que contribua decisivamente para a luta que é o Povo” (Aisirimou, 13 de Agosto de 1975). Borja da Costa nia liafuan badak deit, “Ué inan tan malu sa be tahan”. Sira rua mate tiha, Kay Rala Xanana Gusmão tebe-rai nafatin hodi Povo nia tulun atu “resistir é vencer”. 

La iha fatin ba KHUNTO iha “democracia pluralista” ne’e hamoris fali conflito Loromonu vs Lorosae. Jura mate jura moris tiha ba Xanana, Naimori Bukar ba fatin hotu-hotu dehan “Xanana mak Loromonu nia herói”. Nia hakribit Lorosae sira hodi hasai hotu quadros KHUNTO nian, fo fatin ba Loromonu sira nebe fo osan barak ba nia. Ikus mai, hare katak Lu-Olo ho Taur Matan Ruak bele fo Vice Primeiro Ministro ba nia fen, hamutuk ho cadeira 14 tan ... nia hatun “juramento” ba “respeito” deit. Lae! Ida ne’e la tuir ona espirito “pluralismo” Timor-Leste. Timor-Leste ne’e “kdadalak suli mutuk halo we inan”. Iha poema “Mau Bere Bi Bere”, Borja da Costa hakerek tan, “Ita hotu sei hamutuk// Halo ema ida deit//Bere Mau Bere o ei ... Husi kedas rai ketak// Too Loro Sae ei// Bere Mau Bere o ei// Liu husi tasi mane// Too tasi feto ei// Bere Mau Bere ei// Oekusi too Jaku// Husi Atauru ei// Bere Mau Bere ei// Ita hotu hamutuk// Ukun rasik ita rain// Bere Mau Bere ei”. KHUNTO nia intenção foer ne’e mak halo katak nia sai husi coligação IX Governo (nia jura ba Xanana dehan, “Xanana herói loromonu”), hodi tama ba VIII Governo tan kadeira 15 (maibe la hatene nia jura fali ba TMR ho Lu-Olo no Mari Alkatiri ne’e sei dehan saida lerek?). 

Tuir mai (2), liafuan poema nia hatutan Nanu’u timoroan sei hamutuk// Hamutuk atu tahan anin suut tasi”. Ba hau, fantastica duni liafuan “Hamutuk atu tahan anin suut tasi”. Fantastica tan ho frase badak ne’e, Borja da Costa haktuir consequência husi historia colonialismo nian. Historia dehan, hahu Agosto 1415 Dom João I haruka ninia militar (makaer kroat) hamutuk mercenário (saudagar) sira, lori ho missionário (amo lulik) sira hodi hetan “caminho marítimo para a Índia”. Iha 1515 mak sira hetan rai-ketan ida: Timor. Sira ne’e mesak “heróis do mar” (aswain tasi nian). Borja da Costa hanaran sira, “anin suut tasi” – anin siak nebe lori laloran baku mai rai. Ho liafuan badak, nia ko’alia konaba colonialismo português. Liu tiha tinan 560, iha 1975 ... Timoroan hamutuk tahan metin atu iha fulan Agosto 1975 haruka Lemos Pires sae fali ro-ahi, “caminho marítimo para Portugal”, liu husi tasi ki’ik Atauro hakur neneik ba Darwin. Governador ho ninia soldado sira halo descolonização hanesan “o regresso das legiões a Roma” (relatório, 1976). 

Hatutan (3) ba liafuan sira, “Anin suut suut tasi, suut kabala// Suut ita matan laran, ita kotuk laran”, halo ita hanoin saida mak Borja da Costa dehan katak colonialista sira ne’e mai atu, “Barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei// Brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza”. Liafuan “kabala”, halo ita hanoin konaba ema husi “foho” sira, ema husi “knuak” sira nebe kabala lipa. Wainhira anin mai, sira bele molik. Nune’e, sira koko tahan anin. Ida ne’e mak tuir matenek na’in sira dehan “resistência cultural” (Aimé Césaire, Discourse on Colonialism: 35-37). 

Maibe (4), chave nebe loke odamatan Borja da Costa nia hanoin mak frase “Suut ita lun turu, ita kosar turu// Susu ita rai bokur, ita isin bokur”. Liafuan hirak ne’e mosu iha poema lubuk ida nebe nia hakerek. Iha fatin seluk, nia hamutuk ho Nicolau Lobato no Xavier do Amaral, sira ko’alia konaba “exploração do homem pelo homem”. Wainhira Abílio Araújo hakerek Manual e Programa Politica FRETILIN (1975), nia mos hatur liafuan hirak ne’e. Liafuan ne’e Karl Marx no Friedrich Engels foti husi dalen francês “exploitation de l’homme par l’homme” (Claude Henry de Rouvroy, Conde Saint Simon (1830). Iha filosofia estética, iha liafuan “l’art pour l’art” (Theophile Gautier, 1830). Borja da Costa hatene katak iha duni liafuan l’art pour l’art, hakerek poema tuir lisan poetry for poetry’s sake (A.C. Bradley, 1901), maibe liu-liu halo poesia sai hanesan instrumento atu luta hasoru “exploração do homem pelo homem”. 

Husi lian bisu-bisu nebe ema barak haktuir mai hau, saida mak Naimori Bukar halo ba “pengikut KORKA” to’o ba hari’i partido KHUNTO hanesan “exploração do homem pelo homem”. FRETILIN hari iha 1975, hakarak luta maka’as atu hakotu tiha hahalok brutal no monstro (monster) ida ne’e. Se ohin loron Partido Fretilin la hatene ideia hirak ne’e, tan Lu-Olo ho Mari Alkatiri nia hun no abut laos iha FRETILIN. Husi documento tomak nebe hau le no halo pesquisa, entrevista ho ema barak ... ninia resultado: Lu-Olo no Mari Alkatiri la moris husi FRETILIN. Sira hari’i de’it Partido Fretilin iha 2000. Laos FRETILIN ida be 1975 ne’e. 

Bele dehan,  Xavier do Amaral, Nicolau Lobato ho Borja da Costa hatene saida mak Karl Marx dehan, katak exploração ka “Exploitation [...] in relation to the traffic in children, working class parents have assumed that are truly revolting and thoroughly like slave-dealing. But the pharisaical capitalist … denounces this bestiality which he himself creates, perpetuates and exploits” (Cf., K. Marx, Capital I: ch. 15, section 3). Husi ne’e ita bele hare, oinsa mak sira banati tuir dalan marxista nian hanesan (a) exploração ba riku-soy rai Timor nian; (b) exploração ba ema Timor hodi tutan ba (c) exploração moral. 

Iha (a) exploração ba recurso natural, Borja da Costa ko’alia tan liafuan sira hanesan “Sa sa há’a nalo// O batar la fulin, ... O hare la burit, ... O kabun la bosu” (hare iha poema “Kolele Mai”, 1974). Nia mos hatudu momos katak colonialista sira mai hadau rai Timor, “Já limparam todo o sândalo// Outrora nossa riqueza// como saldo colonial// Fome, ignorância e pobreza” (hare iha poema, “Única via: Independência Total”, 1974). Tanba saida mak Mari Alkatiri assina lalais Taci-Timor, maibe fa’an tiha “soberania marítima” ba tinan 50 saugati de’it? Lu-Olo mak declara, “oras ne’e ita precisa osan, la’os fronteira”. Borja da Costa ho Nicolau Lobato tanis iha nakukun laran. Ohin loron, ita hare iha “ESTADO DE EMERGÊNCIA”, oinsa mak Fretilin ho PLP hakarak altera Lei konaba Gestão Orçamento e Financeira (lei GOF) hodi nune’e, Primeiro Ministro “cessante” bele hola “osan minarai” tuir ninia hakarak, lalika liu husi OGE. Maromak tulun, mate-bian funu nain taka dalan – nune’e, votação “calon AMP IX” manan tiha. Hau hanoin, agora VIII Governo sei “loke tan” dala ida GOF, atu Fretilin, PLP no KHUNTO bele raut osan minaria nian hodi halo projecto saida deit. 

Ba fali (b) exploração ba Povo nia moris, ida ne’e mak KORKA/ KHUNTO maka’as. Liu husi juramento ran no ramelau, Naimori Bukar “susu ran, susu rai”. Exemplo boot liu, nia hari’i “Palacio Lulik” iha Ainaro. Ema hotu-hotu nebe jura ona, sei halibur osan, halibur hahan no ba serviço loron kalan. Sira nebe kaben ona, husik hela fen-oan, ba halo serviço no fila liman mamuk ba sira rain. Uma-kain rahun tan laen ba serviço fila mai la lori buat ida (nune’e, uma kain balun naksobu fen-laen soe malu no oan sira moris namlele). Ema hirak nebe sai Deputado, Ministro, Vice, Secretario de Estado, Direitor ... hotu-hotu sei ko’a salario fo ba Naimori Bukar. Sira ne’e hakarak ka lakohi tenki sai “broker”, buka projeto no fo “persen” ba Naimori Bukar. To’o ema kbiit laek nebe serviço iha nível “cleaner” de’it mos nia brani kobra osan ...! Ida ne’e mak Marx dehan, “thoroughly like slave-dealing”. Borja da Costa dehan “Anin suut suut tasi, suut kabala// Suut ita matan laran, ita kotuk laran// Suut ita lun turu, ita kosar turu// Susu ita rai bokur, ita isin bokur” – exploração ida nebe halo momos iha matan laran ba ema ki’ik, ki’ak no mukit sira to’o matan laran, kotuk laran, hiit sae hotu ema nia lipa kabala, isin bokur to’o rai bokur sira hotu. 

Ikus liu (c) exploração moral. Ema hotu bele hare oinsa mak aproveita pandemia CORVID19, Fretilin ho PLP bele dada sai KHUNTO husi AMP IX. Ema hotu sulan metin iha uma laran, “loke kipás” de’it ... PR Lu-Olo la tau matan oinsa mak halao “lockdown” no ajuda Povo nebe kbiit laek; PM Taur Matan Ruak mos la halo buat ida ... maibe sira hamutuk atu estraga unidade nacional. Karl Marx usa liafuan “the pharisaical capitalist”; Kunio Yoshihara (1988) dehan “ersatz capitalism”. Fretilin no PLP hatene katak KHUNTO matan naklosu no liman ain nakdedar ba “poder”, sira ba “lohi” Naimori Bukar atu rebenta kadiera 10 iha “calon IX Governo”, hodi simu kadeira mate-klamar 15 atu hamoris VIII Governo. Naimori Bukar dehan, “respeito Xanana, maibe hadomi liu Povo”. Lae, ida ne’e “pharisaical capitalist” atu hamoris “ersatz capitalism” (kapitalismu falso), katak hariku no habokur aan liu husi juramento falso, broker, no “pinor” kadeira PN! Tan ne’e, nia hadomi liu mak kadeira 15 nebe Taur Matan Ruak no Mari Alkatiri fo. Ho kadeira 15, nia sura ona “capital” hira mak atu tama! Nune’e nia bele riku liu tan, sosa rai barak liu tan … laos tan nia hisik kosar-wen rasik maibe susu ema kbiit laek sira nia ran, halo “broker” barak liu tan … ne’e mak “ersatz capitalism”, ka, kapitalismu falso ida nebe la iha modal ekonomi maibe lori modal politica hodi halo riku nian’an. Hanesan de’it ho Mari Alkatiri hakarak “salva povo” no “salva nação” husi koruptor …!!! Lae! Iha 2006 nia monu tun husi kadeira PM I Governo. Atu bele fila ba ukun, nia haruka Rogerio Lobato fahe kilat hamutuk mos ho Rai-Los … sei hanesan “braço armado” Partido Fretilin hodi manan eleições 2007. Maibe, la hetan buat ida ... tan Povo lakohi ona partido ida nebe mai “susu ita rai bokur, ita isin bokur” – Husi FRETILIN 1975 mai to’o Fretilin 2000, povo nia heroismo no patriotismo mout tama iha capitalista falso. Nia ataca bebeik Xanana Gusmão. Liu tiha FORUM MAUBISSE, Xanana halo “oferta” boot ida iha projecto ZEEMS-RAEOA ... mata-wen hira no kosar-wen hira, rai bokur povo kbiit laek hira mak Povo Oe-Cusse fakar ba Alkatiri ho nia familia, ninia resultado zero. 

Lian maktakan (5) poema ne’e mak Kdadalak suli mutuk, fila ué inan// Timoroan, hamutuk, tane ita Rain”. Iha 20 de Setembro de 1974, wainhira halo Manifesto FRETILIN nian, Nicolau Lobato hamrik hamutuk ho Sha’a Na Na (agora Kay Rala Xanana Gusmão), hodi lian maka’as dehan “De Fronteira e Lautem, de Oe-Cusse a Jaco, passando pelo Atauro, um só território, uno e indivisível, uma só Nação, uma só Pátria, um só Povo com um só sentir, um só pensar em um só desejo: Independência!” Timor-Leste ohin loron hetan nia soberania, laos ema ida ka rua mak naklosu sai mai dehan “Hau mak FUNDADOR Estado; hau mak FUNDADOR FALINTIL, hau mak FUNDADOR FRETILIN”. Hare iha foto nebe mosu iha publico, ema hotu hatene katak Mari Alkatiri la iha. Abilio Araujo fo sasin momos kedas katak Mari Alkatiri nia oin la iha Santa Cruz, sa tan iha Manifestação. Interessante saida mak Nicolau Lobato dehan konaba “reacionista”, iha los loron Manifestação FRETILIN 20 Setembro 1974 nian, nune’e ... “Reaccionários são os oportunistas que procuram entrar no jogo sem se comprometerem, são os que tentam mover outros para o barulho, para a luta política e se põem detrás dos bastidores a observar a cena, a ver para que lado verga a balança e, depois do trabalho feito, se reclamam ruidosamente o direito de também dividir o bolo”. Hau hanoin, Xanana mesak no Abilio Araujo hamutuk ho Ramos Horta mak nega saida mak Nicolau Lobato dehan, hau retira. Maibe, sira mak nonok, ne’e katak hau nia documento los! 

Com tudo, hau hanoin PR Lu-Olo bele hanoin hikas Borja da Costa ho Nicolau Lobato nia liafuan sira atu halibur ema tomak. PR rasik foti juramento, katak, “Juro, por DEUS, pelo POVO e por MINHA HONRA, cumprir com lealdade as funções em que sou investido, cumprir e fazer cumprir a Constituição e as leis e dedicar todas as minhas energias e capacidades à defesa e consolidação da independência e da unidade nacionais” (CRDTL, artigo 77). 

Labele tuir fali Constituição 1975 nebe dehan, “Juro pela minha honra dedicar todo o meu esforço e saber para combater o colonialismo, o imperialismo e todas as formas de dominação e exploração do homem pelo homem, defender e promover os superiores interesses do Povo de Timor-Leste, zelar pela defesa intransigente da integridade da Pátria e pela Unidade da Nação de Timor-Leste” (artigo 19). Iha ne’e liafuan DEUS la iha. Kala nune’e mak PR Lu-Olo ba fiar fali ba “Juramento Ramelau” iha profeta falso nia oin. 


Martinho G S Gusmao


Publicação em destaque

"ÉS VIVA"

"És viva" A todas as mulheres Estás triste, Estás só Porque ninguém te fala Porque ninguém te liga Ninguém quer saber d...