 |
| Kolonel Gatot Purwanto & Comandante em Chefe das FALINTIL Kay Rala Xanana |
Husi: Carlos da Silva L.F.R. Saky.
Tinan 38 liu ba, mosu eventu istoriku ida iha luta timoroan sira nian ba ukun-rasik-an. Loron istoriku ne’e mak loron 23 fulan Marsu, loron nebe Komandante Boot FALINTIL nian, Xanana Gusmão, hasoru malu ho Koronel Poerwanto, Komandante Boot militar Indonezia nian iha Timor, iha Larigutu, iha 1983.
Loron ne’e importante tanba, iha loron ne’e mak foin ba dala uluk, mosu dialogu ka negosiasaun ka kuinesidu liu ho “conversações da paz” entre Timor no Indonezia. Imporante mos tanba hatudu FRETILIN muda ona nia politika no prinsipiu nebe antes defende “negociação não e nunca” ho se de’it mak la defende ukun-rasik-an ba Timor.
Molok akontese sorumutu ne’e, iha akontesimentu lubun ida mak mosu ona, akontesimentu hirak ne’e mak halo Indonezia fiar metin katak sira kontrola tomak ona Timor no povu Timor kontente ona ho integrasaun. Hela de’it ona FALINTIL mak presiza konvense tan, hodi tun mai rende hodi Timor sai permanentemente parte husi Indonezia nian.
Hafoin Baze de Apoiu sira rahun hotu iha 1978, atu elimina rezistensia tomak, liuliu guerilha, Indonezia halo operasaun boot ida iha 1981, operasaun nebe bolu “Operasi Keamanan” ka “Operasi Pagar Betis”. Iha operasaun ne’e Indonezia mobiliza ninia forsa liu batailaun 15, nune’e mos timoroan sivil sira nebe kaer kilat hanesan HANSIP no sst. La’os ne’e de’t, mobiliza hotu ema sivil liman mamuk sira, feto mane, inkluindu joven no estudante sira, ho objetivu dasa mos guerrilheiro sira. Operasaun ne’e hanesan ema lori sasuit hodi dasa mos kutun sira iha fuuk. Total ema sira partisipa iha operasau ne’e, sivil no militar, liu 80.000 ba leten.
Tuir mai, iha 1982, Indonezia halo eleisaun jeral. Foin ba dala uluk, Timor mos tuir eleisaun, partidu GOLKAR, partidu Soeharto nian, manan ho 99%. Kaer ba rezultadu eleisaun ne’e, Indonezia fiar katak, povu Timor kontente ona ho integrasaun no sira kontrola hotu ona Timor. Ho nune’e, sira mos hapara “Operasi Keamanan” nebe temi iha leten.
Militar Indonezia sira fiar, iha ailaran, hela deit ona guerrilheiros uituan, hanesan baibain sira dehan “50 fugitivos”, guerrilheiro sira nebe eskapa husi “Operasi Pagar Betis”. Realidade iha ai-laran, numeru guerrilheiro sira laki’ik hanesan Indonezia uza iha kampanye no propaganda sira. Biar numeru guerrilheiro sira reduzidu ona, maibe atividade klandestina hahuu aumenta, ne’e signifika susar atu hamate total guerrilha liu husi operasaun militar sira. Tan ne’e, sira hahu muda sira nia tatika no estratejia hodi halo guerrilheiro sira bele rende. Sira hakbesik-an ba guerrilheiro sira iha ai-laran, halo kontaktu no buka konvense no manan guerrilheiro sira nia laran, koko halo negosisaun no promote buat oioin ba guerrilheiro sira. Politika ida hanesan ne’e, uluk Indonezia mos aplika iha Kalimantan, Sumatra no Sulawesi hodi neutraliza rebelde PERMESTA no PRRI sira. Sira konsegue duni no ida ne’e mak sira hakarak atu aplika mos ba guerrilheiro FALINTIL sira.
Ho nune’e, Indonezia lansa ninia ofisial intelijensia sira hodi hahu halo kontaktu ho guerrilheiro sira iha ai-laran. Sira hato’o sira nia hanoin no intensaun ba guerrilheiro sira, hakarak halo Komandante Boot Militar Indonezia nian iha Timor hetan malu ho Komando da Luta, liuliu ho Komandante Boot FALINTIL nian, Xanana Gusmão, atu sira sira bele estuda hamutuk, buka solusaun hamutuk ba problema Timor nian.
Kontaktu ho guerrilheiro sirahahuu uluk husi Lauten, desempenya husi Major Gatot. Gatot dala ruma toba ho guerrilheiro sira iha ai-laran ho objetivu kria kondisaun ba fiar malu ka iha konfiansa ba malun. Enkontru primeiru ho guerrilheiro sira, ba dala uluk, halo iha Pupuro no Pasikenu, besik Lospalos, entre Gatot ho Falu Chai, no Jose da Conceição, kuadru sira FRETILIN no FALINTIL nian. Falu Chai ikus mai mate iha kombate no Jose da Conceição Indonezia konsegue alicia ka hakail tiha, no ohin loron hela iha Indonezia. Enkontru sira hanesan halo mos iha Venilale no Ossu, area sira nebe kontrola husi Komandante David Alex Daitula. Komandante Xanana Gusmão mos mantein kontaktu ho Koronel Poerwanto, liu husi Major Gatot ne’e.
Molok Xanana ho Poerwanto hetan malu, iha loron 20 fulan Marsu 1983, Xanana Gusmão, hetan malu uluk ona ho Major Indonezia na’in rua no ofisial sira seluk, iha Liaruka, area Ossu nian. Iha sorumutu ne’e Xanana ijiji buat haat: 1) dada forsa Indonezia inkondisionalmente husi Timor; 2) Tau misaun manutensaun paz husi ONU nian iha Timor; 3) Halo referendum livre no justu ida iha Timor, no 4) FRETILIN/FALINTIL kontinua mantein ninia prezensa hodi garante seguransa durante presesu sira la’o.
Xanana Gusmão, hatene tiha ona katak hakarak ka lakohi, negosiasaun ho Indonezia sei akontese, tanba Indonezia halo kontaktu intensivu tebes ho nia no nia mos hakarak aproveita oportunidade ida ne’e hodi atinji objetivu politika balu. Tan ne’e, atu enkontru ho militar Indonezia sira bele iha lejitimidade no labele hetan kontestasaun husi kuadru sivil no militar sira iha ai-laran, molok enkontru ho Poerwanto, Xanana konvoka uluk reuniaun ida iha rejiaun Sentral hodi hetan apoiu politiku no autorizasaun husi kupula ka boot sira iha Rezistensia Armada nian.
Iha enkontru ne’e, sira elabora planu ba paz ida, iha nebe halo klaru kedas katak, so liu husi solusaun politika ka negosiada ida mak sei hakotu konflitu iha Timor, no solusaun politika ne’e so bele akontese bainhira partisipa husi ONU, husi Portugal nudar potensia administrante no husi Indonezia nudar potensia okupante. Plano ba paz ne’e realsa mos tenki kria kondisaun politika sira ba referendum, ne’e katak, tetu pozisaun oioin no lahanesan sira entre Timor oan sira nian liga ho futuru Timor nian, nune’e tenki kria kondisaun nebe di’ak hodi Timor oan sira bele deside rasik ninia futuru liu husi referendum ida.
Iha enkontru iha Larigutu ne’e, Xanana ho Poerwanto aseita malu halo “cessar fogo” ka “gencatan senjata” hodi fo fatin ba negosiasaun. “Cessar fogo” ne’e aplika iha Timor laran tomak. Inisiativa hasoru malu ne’e mai husi militar Indonezia sira no hetan bensaun husi M. Jusuf, PANGAB (Panglima Angkatan Bersenjata) Republika Indonezia nian.
Indonezia lakohi uza termu negosiasaun, tanba negosiasaun so bele halo entre forsa rua ka rai rua nebe iha forsa maka’as hanesan, no susar tebes ida atu manan seluk militarmente. Biar Indonezia koko taka ninia frakeza, maibe parte rua hotu, Indonezia no Timor, to’o ona iha konkluzaun ida katak, Indonezia labele manan funu iha Timor militarmente no guerrilha mos haree ba korrelasaun forsa, labele manan Indonezia liu husi dalan militar nian.
Aleinde lakohi uza termu negosiasaun, militar Indonezia sira mos lakohi konversasaun ne’e hetan kobertura internasional, tanba bainhira halo kobertuta internasional signifika, halo rekuinesimentu ba existensia Rezistensia nian. Komandu da Luta la interesse ho termu sira. La interesse ho termo negosiasaun, konversasaun ka dialogo, tanba FALINTIL nia objetivu mak atu hetan malu ka tuur hamutuk. Hetan malu ka tuur hamutuk, politikamente hetan kreditu ona, tanba direita ka indireitamente, halo ona rekuinesimentu ba existensia Rezistensia nian nudar forsa ida nebe luta ba nia direitu politika, no labele ona konsidera nudar GPK (Gerakan Pengacau Keamanan). Tanba laiha Estadu ida hankarak tuur no negosia ho GPK.
Militar Indonezia sira monu iha tatika no estratejia Xanana Gusmão nian. La’os hetan malu de’it. Poerwanto hakfodak no hanesan lafiar, molok nia tuur, nia haree bandeira husi rai rua nian, Indonezia no Timor nian, tara hela iha sira nia kotuk, iha fatin nebe sira tuur ba. Ne’e signifika negosiasaun entre forsa ka rai rua iha konflitu nian. Nune’e mos nia simu dokumentu ida kona-ba Planu ba Paz ida husi Xanana. Tanba tama tiha ona iha sura (armafilha) laran no sees lahetan ona, Poerwanto dehan de’it katak, nia lahatene politika. Nia propoin atu koalia ho Governador Mario Carrascalão, atu bele koalia diak liu. Mario Carrascalão mos partisipa hotu iha reuniaun ne’e.
Iha ne’e, Xanana Gusmão, Komandante Boot FALINTIL nian, hatudu duni nia matenek no bada’en halo planu, tatika no estratejia. Nia ema estratega loloos ida duni. Halo Indonezia bele mai iha meja negosiasaun no hakarak ka lakohi rekuinese existensia FRETILIN no FALINTIL nian nudar forsa politika no militar nebe luta ba ukun-rasik-an Timor nian.
Xanana Gusmão, aseita sorumutu no “cessar fogo” tanba aleinde buat hirak temi iha leten, nia mos hakarak atu notisia kona-ba enkontru ne’e bele namakari iha Timor laran tomak, no to’o iha mundu internasional katak sei “existe resistência armada”, nune’e mos atu fo hikas animu ba populasaun no liuliu atu halo joven sira bele ativu liu tan tama iha luta.
Komando da Luta, konsegue duni ninia objetivu sira. Ho “cessar fogo” ne’e, permite mos ba guerrilheiro sira tun mai vila, la’os hetan malu de’it ho nia familia sira, halo mos kontaktu ho timoroan armado sira hanesan HANSIP no seluk-seluk tan, hodi organiza no prepara-an atu loron ida, fila hikas ba ai-laran hodi kontinua luta ba ukun-rasik-an.
Ho FALINTIL sira nebe livre tama sai vila ne’e, ajuda mos estabelese rede klandestina hodi bele fo apoiu ba rezistensia armada bainhira “cessar fogo” hotu ona.
Buat nebe militar Indonezia sira mehi atu guerrilheiros FALINTIL sira rende la akontese, nune’e, iha fulan Maiu, sira hahuu foti guerrilheiro sira nebe mai iha vila nia kilat no impede sira labele fila ba ai-laran.
Objetivu Rezistensia nian atu informa ba komunidade internasional, kona-ba “existência resistência armada” nian, konsegue duni. Fo sai duni iha media internasional balun nune’e mos iha media Indonezia, maski la fo sai pontu sira koalia iha enkontru.
Komandante Xanana Gusmão konsiente ona ba situasaun nebe ladun diak tanba forsa Indonezia sira dezarma ona guerrilheiro sira nebe tun mai vila no seidauk fila ba ai-laran. Nune’e mos haree ho seriu kona-ba Beny Moedani ninia ameasa no intimidasaun sira atu elimina guerrilheiro sira. Tanba situasaun foun hirak ne’e, lori Xanana Gusmão, konvoka hikas reuniaun ida, ho urjensia, hodi halo analize no avaliasaun ba dezenvolvimentu situasaun foun ne’e. Reuniaun ne’e halo iha fulan Julho 1983.
Hafoin halo analize ba situasaun ne’e, iha reuniaun ne’e mos aprova planu ida, hakarak halo enkontru dala ida tan ho Governador Mario Carrascalão, sein partisipasaun husi Koronel Poerwanto ka militar Indonezia ruma. Enkontru daruak ne’e akontese iha loron 27 fulan Maiu 1983, iha Ariana/Venilale, fasilita husi senyor Aleixo Ximenes no Padre Locatelli. Xanana husu tulun ba senhor Aleixo no padre Locatelli hodi hato’o sira nia pedidu ba Mario Carracalão.
Mario Carrascalão aseita enkontru ho Xanana, maibe nia lahatene Xanana nia planu lolos, planu kona-ba levantamentu armada iha Timor laran tomak.
Iha enkontru daruak ne’e, hafoin rona tiha husi Mario Carrascalão katak, iha difikuldades atu hetan apoiu internasional ba luta no ukun-rasik-an, Xanana Gusmão lahakiduk husi nia planu. Xanana koko konvense Mario Carrascalão ho militar Indonezia sira, nia husu atu estende tan cesasar fogo, ho razaun katak kuadru xave no komandante sira iha ai-laran sei fahe malu hela, seidauk lia ida atu rende. Presiza tan tempu hodi konvense sira, no husu atu halo enkontru dala ida tan ho Poerwanto. Hanesan temi iha leten, Mario Carrascalão lahatene Xanana nia planu atu manan tempu hodi halo preparasaun ba levantamentu armada, tan ne’e, nia promote, nia sei fo hatene ba militar no Jakarta kona-ba Xanana nia pedidu sira.
Ho negosiasaun sira sei la’o hela, iha 1983, Soeharto reeleitu hikas husi MPR (Assembleia Jeral Indonezia nian) hodi kontinua nudar Prezidente Republika Indonezia nian. Ho reeleisaun Soeharto nian ne’e, nia mos foti Beny Moerdani ba PANGAB, hodi troka M. Jusuf nebe moderado no defende solusaun politika ba problema Timor. Beny Moerdani, arkitetu invazaun Timor nian ida, la aseita ho solusaun politika, tanba nia lafiar FRETILIN no FALINTIL sei rende. Tanba ne’e, hafoin nia simu posse iha fin de Marsu, tuir mai nia hasai tiha Poerwanto husi Komandante KOREM iha Timor, no troka hikas ho Koronel Rujito. Ninia intensaun atu labele kontinua ho negosiasaun nebe protagoniza husi Poerwanto.
Alein de troka Poerwanto, Moerdani mos husu no halo enkontru ida ho Mario Carrascalão iha Baukau, iha loron 12 fulan Abril 1983. Moerdani la’os halo ameasa de’it iha Mario Carrascalão nia oin. Nia mos haruka surat ba Xanana Gusmão iha ai-laran, halo ameasa no fo ultimatu ba FRETILIN no FALINTIL. Fo tempu fulan 3, hodi guerrilheiro sira mai rende ka Indonezia sei uza forsa tomak hodi elimina sira.
Ba Moerdani, solusaun politika ba Timor mak Timor kontinua iha Indonezia nia okos, laiha solusaun seluk. Atu realiza nia ameasa sira, Moerdani prepara hela operasaun militar boot ida, nebe bolu “Operasi Persatuan”, nebe tuir planu atu lansa iha 17 Agostu 1983 tanba “cessar fogo” sei hotu iha fulan Julho. Maibe Moerdani ho ninia jeneral sira la espera, FRETILIN no FALINTIL nebe sira fiar fraku tiha ona, antesipa uluk tiha “Operasi Persatuan” nebe sira atu halo. HANSIP hamutuk ho FALINTIL sira halo levantamentu armada iha Kraras. Levantamentu ne’e halo iha loron 8 fulan Agosto. Biar la akontese iha Timor laran tomak tuir planu inisial, maibe iha impaktu boot tanba halo halo HANSIP sira nebe iha Komandante Ular no Falur nia okos, ho kilat barak, dada-an tiha ba ai-laran, tuir planu Komando da Luta nian. Militar Indonezia sira la preparadu, tan ne’e, iha levantamentu Kraras, konsegue oho militar Indonezia na’in 12, no laiha vitima ruma husi parte HANSIP no guerrilheiro sira nian. Ikus mai, militar Indonezia sira halo retaliasaun, kaer dasa no oho hotu mane sira iha Kraras, hela de’it feto no labarik sira. Ho nune’e mak Kraras sai kuinesidu tiha ho naran “Aldeia Viuva” sira nian. Ho levantamentu ne’e halo “cessar fogo” mos mate iha ne’e.
Planu atu halo FALINTIL sira rende la’os mai husi militar Indonezia sira mesak, maibe, husi mos Vatikanu. Liu husi enkontru ida entre Xanana Gusmao no Dom Carlos Felipe Ximenes Belo iha Fatumaka, Vatikanu propoin atu guerrilheios sira rende hotu no Vatikanu bele ajuda tula sai sira husi Timor. Vatikanu hakarak ho rendisaun FALINTIL sira nian hodi hakotu povu nia terus, nune’e mos ho rendisaun ne’e hodi troka ho kontinua koalia dalen portugues iha Timor no bele prezerva naran ba dalan ka Estrada sira iha portugues. Proposta ida la tama ulun, tanba hakarak konserva identidade kolonialista ida nian hodi halakon fali timoroan sira nia direitu ba ukun-rasik-an. Laiha sentidu ruma Timor hamutuk ho Indonezia hodi Timor kontinua koalia portugues nafatin, tanba Indonezia nudar kolonizador foun, sira iha sira nia dalen rasik.
Militar Indonezia no FALINTIL, ida-idak hakarak aproveita “conversações da paz” hodi atinje ida-idak ninia objetivu. Militar Indonezia sira hakarak aproveita “cessar fogo” hodi “alicia” ka hakail FRETILIN no FALINTIL sira nebe sei reziste iha ai-laran hodi mai rende, nune’e mos bele deskobre sese mak lidera funu no numeru guerrilheiro sira nebe sei reziste iha ai-laran. Aleinde ida ne’e, hodi halo mate mos atividade klandestina sira nebe hahu aumenta ba daudaun. Indonezia hakarak hamate uluk ikan (guerrilheiros) tanba sira la konsegue hamaran bee (povo).
Iha enkontru iha Larigutu, Poerwanto husu FALINTIL sira atu mai rende hotu. Nia promete atu guerrilheiro sira sei hetan promosaun hotu, tuir ida-idak nia postu/deviza militar to’o jeneral. Atu konvense guerrilheiro sira, nia fo exemplo kona-ba rebelde sira uluk iha Kalimantan, Sumatra no Sulawesi, hetan hotu promosaun ba postu ka deviza boot sira bainhira sira desidi rende.
Guerrilheiro sira, ida rua, monu duni hafoin militar Indonezia sira lori sira ba mai Jakarta-Dili. Ida mak Jose da Conceição rasik nebe foufoun hanesan manu-ain FALINTIL nian ida. Jose da Conceição depois rende tiha ba militar Indonezia sira no agora hela iha Indonezia. Mauk Moruk, Komandante Brigada Vermelha, bainhira rende tiha, militar sira lori nia ba mai iha operasaun militar sira iha Timor laran, sira fo postu Major ba nia. Maibe ikus mai saida mak akontese, Mauk Moruk abandonadu iha Jakarta, no ikus mai nia tenki halai sai ba rai-li’ur no hela iha Olanda. Guerrilheiros barak hatene Indonezia nia planu, tanba ne’e sira la monu no kontinua funu iha ai-laran.
Hafoin enkontru Larigutu, FRETILIN no FALINTIL iha rai-laran, intensifika mos politika kona-ba unidade nasional nebe trasa tiha ona iha Konferensia Nasional iha Maubai ka Aitana iha Marsu 1981. Se iha Timor, FRETILIN bele tuur no negosia ona ho ninia inimigu, laiha razaun atu FRETILIN latuur no lakoalia ho timoroan sira seluk nebe iha konviksaun politika lahanesan. Hakat tuir linya pensamentu ida ne’e, Diresaun FRETILIN iha ai-laran, husu ba DFSE (Delegação da FRETILIN em Serviço no Exterior) atu hahu halo kontaktu ho UDT iha Portugal, atu hotu-hotu hamutuk luta ba ukun-an. Rezultadu husi eforsu sira ne’e mak ikus mai, konsegue forma Convergência Nacionalista Timorense, entre Fertilin no UDT iha Portugal, iha loron 17 fulan Marsu tinan 1988. Biar iha “Convergencia” ona, maibe sei la’o kude’ik ka sidi-sidi hela, tanba FRETILIN ho UDT iha liur, kontinua iha diferensas iha materia balun, liuliu iha terminolojia sira “revolucionário”, “maubere” no seluk tan. “Convergência” ka unidade nasional lolos entre forsa timoroan sira nian, foin akontese iha Konvensaun Nasional Timoroan sira nian iha Diaspora, iha Peniche, iha fulan Abril 1998, iha nebe, iha Konvensaun ne’e deside troka naran Conselho Nacional da Resistência Maubere (CNRM) ba fali iha Conselho Nacional da Resistência Timorense (CNRT), hasai tiha liafuan “maubere” hodi troka hikas ho “timorense”. Uluk liu, UDT lasimu liafuan “revolucionaria” nebe hetan iha Conselho Revolucionaria da Resistência Nacional (CRRN) nebe ikus mai muda ba CNRM. Muda tiha ba CNRM mos UDT kontinua lasimu tanba sei hetan liafuan “maubere” iha CNRM.
“Conversações da paz” iha Larigutu iha 1983 nudar “conversação histórica” ida, mai ho espiritu, valor no mensajen ba dame nian, ba dialogo no konsensu nian. Dialogo nudar dalan nebe diak liu husi dalan hotu-hotu hodi ultrapassa ka hakat liu diferensa sira. Se iha momentu sira difisil tebes, ita bele tuur no koalia ho ita nia inimigu hodi diskute, aprezenta plano ba paz nian, nune’e mos ita buka hako’ak timoroan sira tomak no husu sira nebe iha hanoin lahanesan hodi fo liman ba malu hodi hametin ita nia unidade, tanba sa autor sira nebe uluk nudar protagonista ba dialogo, negosiasaun no buka konsensu ba problema Timor nian, ohin loron, sira sei moris hotu, labele halo buat ida hanesan ho uluk? Resposta iha ida-idak nia fuan. Se hakarak atu povu no rai ida ne’e la’o ba oin, laiha dalan seluk, dalan mak dialogo no konsensu.
Bele hetan informasaun liga ho “Conversações da Paz” iha Larigutu husi livru sira ne’e:
1. Historiar a Historia, obra Xanana Gusmão nian
2. Timor-Leste: Um Povo Uma Patria, obra Xanana Gusmão nian
3. Relatorio Chega
Sem comentários:
Enviar um comentário