.
Subscribe to my channel Youtube.com/user/DaLiaMuzic
TAMA LIU MAI BAINAKA SIRA, BEM VINDO E OBRIGADA PELA VISITA!

quarta-feira, 15 de julho de 2020

Juramento Hemu Ran: Fenomenologia Anathema sit! ka “Ajaran Politik Sesat” iha Timor-Leste (Debate ida ho Naimori Bukar, Luis Roberto no Olinda Guterres)


Juramento Hemu Ran: Fenomenologia Anathema sit! ka “Ajaran Politik Sesat” iha Timor-Leste (Debate ida ho Naimori Bukar, Luis Roberto no Olinda Guterres)


Martinho G. da Silva Gusmão
Docente Filosofia, Analista Política
ISFIT Fatumeta Dili


Hein maka hein, hein bebeik Naimori Bukar no Luís Roberto atu debate. Maibe, kleur liu ona, la mosu lia menon ruma ho tatoli atu haksesuk malu. Loron ba loron, sira na’in rua “hatenu”, aumenta tan Olinda Guterres mos ... ema barak sente hanesan susuk mak lian. 

Maun Naimori Bukar ho nia alin Luís Roberto ho sira nia bin-bot Olinda Guterres hanoin katak sira maka’as los iha Timor-Leste ne’e. Afinal sira nia liafuan ne’e hatudu deit megalomania – katak, ko’alia lian makas foti hirus matan afinal mamuk boot ida. Sira hanoin katak sira nia lian hanesan leão (singa), afinal busa oan ida.   Naimori Bukar bele deit kaer ukun, tan Dr. Mari Alkatiri, Dr. Francisco Guterres Lu-Olo, Dr. Aniceto Guterres no General Taur Matan Ruak mak lao kudeik, atu tohar sala-sala ne’e mak kaer “ai-tonka kulapru” ida ne’e. Hau la dun fiar katak Partido boot hanesan Fretilin no pendatang foun PLP hakarak tebes hakruk ba KHUNTO. Tuir Niccolò Machiavelli nia liafuan karik, Naimori Bukar hanesan mos Dr. Alkatiri, Dr. Lu-Olo no Dr. Aniceto hamutuk ho General Taur hatudu deit “Libido dominandi ... cupidigia del potere ad ogni costo” (Cf., Il Principe, 1994: xv). Bahasa Indonesia karik dehan, “libido kekuasaan ... nafsu besar ingin berkuasa dengan segala cara”. Jornalista balun nebe fanático ba PLP hakerek katak Xanana mak “nakdedar ba ukun”, maibe neneik jornal ne’e mos kaer deit ai-tonka kulapru.

Artigo ida ne’e hau hakerek atu sadik took “debat empat mata”. Ema hotu hatene, Naimori ho nia alin Luis Roberto no bin-boot Olinda la iha capacidade intelectual suficiente atu halo debate ho qualquer padre ida. Hau hanoin, haruka deit hau nia mahasiswa filosofia/ teologia deit mos sira hamrik la metin tan, ai-tonka kulapru. Ai-tonka kulapru ne’e atu hatudu ba “VIII Governo de facto, inconstitucional” (foti lai Dr. Mari Alkatiri nia teoria iha 2007-2012).

Hau hakarak foti deit assunto ida: Deputado Luís Roberto dehan, Lei Canónica bandu deit atu labele contra Maromak nia Ukun Fuan Sanulu (Decálogo) no Santa Kreda nia Ukun Fuan Lima. Los duni! Iha Decálogo daruak dehan, “Keta jura falso, keta temi let Maromak nia Naran”. Tan ne’e, hau hili atu hakerek artigo ida ne’e hodi explica, (1) saida mak “juramento” ne’e lerek?; tuir mai (2) tan sa mak labele “hemu ran”?; (3) oinsa mak hatene katak KHUNTO ne’e hatudu “anathema sit” (ajaran sesat) iha politica nia laran?

Saida mak Juramento ne’e lerek?

“Juramento” ne’e laos iha Timor de’it mak halo, maibe mundo tomak! KHUNTO atu juramento ka la juramento, ne’e U-boot. Sira atu jura ba fatuk ka ai, la iha ema ida mak hakarak ulun moras. Depois, jura bosok iha profeta falso ida nia oin, se mak hakarak atu fiar, ne’e mos U-boot.

Maibe, temi ona Maromak nia Ukun-Fuan Sanulu, ne’e hau nudar sarani no estuda filosofia ho teologia, lia oinseluk ona. Atu Povo Sarani sira (Católico ka Protestante; hau hanoin Islam hotu), iha religião hotu – juramento hatudu [1] oinsa mak fiar na’in ida deliberadamente no abertamente hakotu lia hodi halo buat los no diak; bele mos [2] oinsa mak ema hatudu sira nia “inner feeling” (sentimento profundo) hodi hatudu ita nia humanidade lolos nian (Cf., David J. Atkinson, New Dictionary of Christian Ethics and Pastoral Theology, 1995: 635).

Nudar sarani, ita tau iha ulun, husi kedas Antigo Testamento, liafuan grego “horkos; horkizô” (juramento) ne’e importante tebes, hanesan los murak mean iha Povo nia moris (Levítico 5, 4-5), laos bolu Maromak mai fo sasin ba hahalok ruma, maibe bolu Nia Naran atu bele halo tuir lolos liafuan nebe emboot ida atu hateten sai. Ne’e mak dehan, “Juro por Deus” ne’e hatudu katak “bolu Maromak Naran” (Êxodo 20, 7). Tan ne’e mak Biblia hanorin atu labele jura falso, jura lemo-lemo rai ka juramento hanesan hodi halimar fali – “Não acostumes a tua boca ao juramento; não te habitues a proferir o Nome santo.// Pois, assim como um escravo, vigiado constantemente, não se livrará das vergastadas, assim não será isento de pecado quem, por tudo e por nada, jura pelo nome de Deus” (Ben Sira 23, 9-10) – “Janganlah membiasakan mulutmu bersumpah, dan menyebut nama Yang Mahakudus jangan menjadi lazim.// Sebab seperti seorang budak yang terus diperiksa tidak terluput dari bilur-bilur, demikian pun orang yang biasa bersumpah dan menyebut nama Yang Mahakudus tidak pula bersih dari dosa”. Ho liafuan badak dehan, halo juramento barak liu hatudu ona atu halo sala barak liu.

Tan ne’e mak iha Novo Testamento, Jesus Cristo halo sasan sai kman liu – lalika juramento bara-barak atu bosok mata-matak, maibe dehan deit saida mak los dehan los, saida mak sala dehan sala tan ko’alia oin ida halo oinseluk ne’e mak babeur kona lalais deit; “labele jura ba Lalehan, tan ida ne’e Maromak nia Kadunan; labele mos ba rai tan ne’e Maromak nia Ain-fatin; labele jura mos ba o nia ulun tan o la iha kbiit atu halo o nia fuk sai mutin ka metan” – “Seja este o vosso modo de falar: Sim, sim; não, não. Tudo o que for além disto procede do espirito do mal” (Mateus 5, 36-37) – “Jika ya, hendaklah kamu katakan: ya, jika tidak hendaklah kamu katakan tidak. Apa yang lebih dari itu berasal dari si Jahat”.

Ne’e duni, tuir Biblia Sagrada Sarani nian, labele jura ba rai, labele jura ba lalehan, labele jura hodi fuk lahan. Saida mak sarani sira iha KHUNTO laran halo ne’e jura bosok mata-matak. La’os padre sira mak ba hasoru Naimori, ka Luis, ka Olinda hodi husu tuir atu compreende KHUNTO, maibe sarani sira iha KHUNTO laran mak nakfilak ona hodi fila ba dalan los nian.

Sarani nebe sai Presidente da Republica, nia foti juramento dehan, “Juro por Deus”. Ne’e hahalok solene tebes. Tan ne’e mak PR halo tuir lolos saida mak nia jura tiha ona! Foti ba Ministro ka cargo ruma, ema sira ne’e foti juramento. Ita fiar katak, PR no PM ho Ministro sira mesak sarani católico hotu. Nune’e, hau fo hatene katak iha Biblia dehan, “... meus irmãos, não jureis, nem pelo Ceu, nem pela Terra, nem façais qualquer outro juramento. Que o vosso ‘sim’ seja sim e que o vosso ‘não’ seja não, para não incorrerdes em condenação” (Tiago 5, 12) – iha versão Indonesia dehan – “... saudara-saudara, janganlah kamu bersumpah demi sorga maupun demi bumi atau demi sesuatu yang lain. Jika ya, hendaklah kamu katakan ya, jika tidak hendaklah kamu katakan tidak, supaya kamu jangan kena hukuman” (Yakobus 5, 12).

Los duni, Deputado Luis no Deputada Olinda nia capacidade la too atu compreende, maibe Na’ilulik Católico sira estuda ética filosófica no teologia moral hatene katak Biblia hanorin momos ona: diak liu lalika halo juramento tun sae wainhira hatene katak sei bosok mate-mean. Labele ko’alia buat ida, halo fali buat seluk! Tanba saida? Tanba, wainhira jura falso ona, babeur sae kedas. Hau hanoin, saida mak mosu ba Deputado Luis Roberto no Deputada Olinda, ne’e hatudu momos katak babeur sae duni ona sira. Iha PN laran, sira mak halo “rame” hela deit, maibe Povo maka oin-halai no oin-nakukun. Sa tan, sira jura tiha ba Maromak no Constituição atu Representa Povo, sira halo fali bankada KHUNTO ne’e haes osan fo ba Naimori Bukar. Atu taka falta, sira ba halo fali juramento Ramelau no hemu ran.

Ita hare, “VIII Governo de facto, inconstitucional” ne’e balun halo juramento, seluk lae. Hahu kedas husi Primeiro Ministro Taur Matan Ruak, nia la foti juramento foun! Ninia Vice PM Armanda Berta mak jura ba Maromak, ba Povo, ba nia’aan rasik (ka, ba nia laen Naimori, ita la hatene). Los duni, uluk PM General Taur Matan Ruak jura ona, iha VIII Governo AMP nian (CNRT baku mate, PLP hakoi mate; KHUNTO siak malorek los); maibe, iha VIII Governo “viabilizado”, PM seidauk foti juramento atu ukun. Nune’e, PM General Taur Matan Ruak nia posição hanesan los uluk Fretilin dehan ba Xanana “PM Governo AMP de facto, inconstitucional”! Tuir mai, PPN Dr. Aniceto mos too agora seidauk jura ka, PPN lalika jura (!), tan Regimento la fo dalan? Ministro balun jura, balun la jura. Hau hanoin, “viabiliza” VIII Governo ne’e babeur mak nakonu! Sira seidauk hanoin konaba Povo no resolve Nação nia problema, maibe jura tun jura sae, ko’alia mangame iha Parlemento no iha Media; ikus mai mos hatun ema, hasai ema, foti ema hasa’e ema hodi halimar de’it. Sira nia serviço mak bongkar-pasang, halo maquina de estado mate-lakan.

Se KHUNTO nia membro mak mesak sarani (nune’e mos VIII Governo de facto, inconstitucional), nune’e sira hatene Jesus Cristo la jura. Nia la hanorin ita atu jura, sa tan jura falso. Nia hanorin ho liafuan “Amen”: Fiar Ida ba Maromak, Neon Ida ba moris. Wainhira hatan ba Na’ilulik boot, Jesus hahu ho liafuan sira juramento nian (Mateus 26, 63-64). Halo juramento katak husik Maromak tama iha ita nia moris hodi fo tulun, fo kbiit ba ita (Lucas 1, 73; Hebreu 3, 11. 18; 4, 3; 6, 13. 17). Ema sira hanesan Herodes halo juramento hodi lori babeur ba nia kadunan, lori moras todan ba nia moris (Mateus 14, 7.9; Marcos 6, 23. 26). Iha KHUNTO nia laran ne’e iha eis padre, iha eis madre, eis seminarista ... sira hatene katak wainhira ita jura falso, babeur sei sae duni. Hau admira tebes, oinsa mak grupo “eis” sira ne’e hakruk fali profeta falso ida, hanorin bosok hodi sobu unidade nacional no harahun Estado democrático ida hanesan Timor-Leste ne’e?

Tan sa mak labele halo juramento “hemu ran”?

Jura ba rai, jura ba lalehan, jura ba fuk-lahan lae ona, KHUNTO halo tan juramento hemu ran. Jovem ida halo comentário iha medsos katak “hemu ran” ne’e cultura Timor nian. Doutrina Igreja nian ne’e mai husi Portugal. Hau hanoin, jovem ne’e “babeur” kona ona. Ne’e fohin mak ida. Oinsa ho jovens barak nebe halo juramento hemu ran tuir culto KHUNTO nian? Hau hanoin, Nação no Povo hetan ataque brutal husi hahalok “ateísmo da libertinagem e da corrupção do costumeiro”. Saida mak Estado no Igreja (Católica no Protestante) ho Islam halo?

Hau hanoin, “hemu ran” ne’e laos Timor nia cultura, maibe mundo tomak. Liu husi “hemu ran”, suco ida ka comunidade ka grupo ida hakarak hakesi-malu hodi hametin sira nia aten brani atu ba funu hasoru inimigo sira husi liur, defende sira nia rain, tahan metin sira nia moris, foti sae sira nia soberania. Pergunta mak ne’e: KHUNTO haruka ninia membro sira hemu ran atu funu hasoru se lerek? Oinsa ema bele hanoin los no diak konaba “paz” ho “unidade”, wainhira “hemu ran” ne’e hatudu momos liafuan “si vis pacem para bellum” – se hakarak damen, prepara ba funu. Tan ne’e, maski la hemu ran, maibe Nicolau Lobato halo Manifesto FRETILIN dehan, “a ti, soldado timor, que és o símbolo sagrado e encarnação genuína do Povo em armas; que conservas no sangue das tuas veias toda a tradição e fibra guerreira dos nossos maiores” (20 Setembro de 1974). Ne’e duni, funu-nain (FALINTIL) ne’e liman kroat povo nian, sira nia uat nakonu ho ran funu-na’in husi bein-alak sira.

Nudar sarani catolica militante (laos deit praticante), Nicolau Lobato fiar metin katak ran ne’e hanesan moris nia hun no abut. Los! Tuir Antigo Testamento, ran (grego: “haïma”) ne’e mai husi Maromak rasik mak fo moris ba ema (Levítico 17, 11-14). Ema labele hemu tiha ran, hotu tiha han fali ho na’an sira nebe halulik ona iha “altar” (Deuteronómio 12, 23-24; Acto 15, 20. 29).

Iha Novo Testamento, dehan ema halo rito ka culto hodi kose ran iha ALTAR hodi halulik nia nudar karan murak (Hebreu 9, 7; 13, 11) folin aas ba damen, justiça no lia-los nian. Povo Timor-Leste fiar katak MEJA PARLAMENTO NACIONAL ne’e POVO mak kose sira nia ran fase ho sira nia matan wen, liu husi “fibra guerreira” iha luta tinan barak nia laran. Ne’e duni, wainhira Fretilin, PLP no KHUNTO assalta PN hodi dudu-monu Meja PN ne’e hanesan vandalismo ida, no iha nia leten sira halo “culto” no “rito” la los ona, hatudu de’it sira nia “der Wille zur Macht” (F. Nietzsche) – katak, hamlaha-hamrok los ba ukun. Ka, hanesan jornalista senior ida dehan “nakdedar ba ukun” (agora nonok ona, tan nia partido mak ukun).

Hanesan Padre Domingos da Silva Soares ka Amo Maubere dehan, tuir Biblia nia hanorin JESUS CRISTO nia Futar Ran deit mak kbiit boot liu (Hebreu 10, 4. 19), tan Nia deit mak lori Damen no Domin lolos nian (Roma 3, 25). Cristo nia Ran mak Testamento foun hodi kasu ema hotu nia sala (Mateus 26, 28; Marcos 14, 24), too moris foun no rohan laek (Isaias 53, 12; Lucas 22, 20); Ran ida ne’e mak ita hemu nudar sacramento domin, sacramento eucaristia (João 6, 53-54; 1Corinto 10, 16). Iha tempo antigo, Maromak tun mai hodi salva Ninia Povo husi atan, lori bibi ran hodi kose ba odamatan (Êxodo 24, 6-8). Ohin loron, labele ona sarani sira simu tiha eucaristia ba hatutan hemu ran, hodi salva Naimori Bukar ninia ambição política. Sarani sira nebe ba halo juramento hemu ran, Maromak sei hakotu sira nia moris.

Hau fiar, Naimori Bukar ho KHUNTO mak ukun, Timor sei rahun no mout iha tasi laran! Babeur sei kona. Kona hela dadauk ona. Tanba saida? Biblia dehan, ema sala laek nia ran labele kedas nakfakar ka naturun (Mateus 23, 29-36; 27, 4. 24-25). Ita nia foinsae sira nebe ba halo juramento, naturun sira ran ... sira ne’e sala laek! Sarani sira ferik no katuas mos sala laek. Maibe, Naimori Bukar ho KHUNTO ka KORKA nia liderança halo rito/ culto hemu ran, ne’e Biblia dehan kedas “Até quando esperarás para julgar e tirar vingança do nosso sangue sobre os habitantes da terra?” (Apocalipse 6, 10) – Berapa lamakah lagi, [...] Engkau tidak menghakimi dan tidak membalaskan darah kami kepada mereka yang diam di bumi? Ida ne’e hatudu katak, foinsae sira nia ran hakilar ona ba Lalehan, husu ba Maromak atu halo “vingança” (balas dendam) ba ema sira nebe tur patarata iha rai ne’e. Maromak sei deut rahun tiha makaer-ukun nebe haruka ema hemu ran.

Haruka ema hemu ran atu bele nauk Estado nia riku-soy no susu ema ki’ak nia ran, ne’e sei lori babeur ba Naimori, Armanda Berta no KHUNTO tomak. Iha encíclica Laudato Sí (2015), Papa Francisco fo exemplo boot Kain ho Abel. Maun Kain ba oho no fakar alin Abel nia ran. Kain oho Abel atu nia mesak mak susu rai nia bokur, han rikusoy mesak.  Maibe, alin nia ran halo nia nakdedar no halai! Maromak halo inquérito dramático ida, husu ba Kain, “Ó nia alin Abel iha nebe?”. Kain hatan la hatene tuir! Maromak insiste, “O halo saida ona? O nia alin nia ran hakilar husi rai ho lian halerik! Nune’e babeur sa’e ba o nia leten” (Génese 4, 9-11). Santo Padre hanorin atu sarani hotu tenki hametin “relazione correta” (hubungan yang tepat) ho ita nia “prossimo” (sesama). Ne’e DEVER moral boot ida. Fakar maun-alin nia ran (Naimori Bukar haruka “hemu ran”), ne’e hanesan halakon ka harahun “relazione interiore” (hubungan batin) ema ho ema, ema ho natureza no ema ho Maromak. Wainhira relação lao la diak, Bíblia dehan, moris tomak sei iha perigo (bahaya) boot nia laran, nakonu ho violência (Génese 6, 13). Maski mundo ne’e nakonu ho ema aat sira nebe halo aat barak (Génese 6, 5), Maromak sei haruka udan boot no inundação boot hodi hamos tiha rai ne’e husi babeur aat, hanesan Nia halo ba Noé. Husi ne’e mak Amo Papa dehan, wainhira ita la tau matan didiak no lolos ba ita Rai ho ita Fiar no ita Maun-Alin (fraternité), la halo justiça lolos ... Maromak sei “fase mos” tiha ema aat sira husi rai-klaran ne’e (LS: § 70-71).

Los duni! Ema hotu hare ho matan – wainhira atu halo juramento Ramelau iha Ainaro – udan ho anin, kalohan no abu-abu taka metin. Natureza hatudu kedas sinal, katak Naimori Bukar sei lori duni buat aat ba Timor. Maromak hatudu ninia kbiit no beran, halo ema hotu hare no hatene katak Naimori Bukar ninia rito no culto ne’e falso ... natureza la simu; lulik no klamar sira tanis. Timor tomak naroman nabilan, Ainaro mesak mak udan ho anin, abu-abu taka metin. Destino KHUNTO mak ne’e.  

Anathema sit KHUNTO!

Loron ba loron KHUNTO ninia hahalok ne’e hamosu questão ida: sira hakarak sai PARTIDO POLITICO ka CULTO POLITICO? Tuir hau nia hare, KHUNTO ne’e hanesan “white colar crime” nebe hamosu deit “exploração do homem pelo homem” (liafuan nebe Nicolau Lobato no Xavier do Amaral husi Karl Marx), ka tuir Borja da Costa dehan “susu ita rai bokur// ita isin bokur”.

Hare husi PARTIDO POLITICO, hanesan iha Lei N° 3/2004, KHUNTO la iha sira nia “doutrina politica” nune’e ba hanorin fali halo juramento ba Naimori no ba Ramelau. Sira la jura ba Constituição! KHUNTO nia kakutak mamuk, la iha liu ideia ka noções konaba saida mak politica, democracia, governação, sentido de estado sa tan compreende Constituição ho lei sira seluk. Naimori Bukar laos ona halo partido politico, maibe hari’i religião foun no culto falso hodi foti ninia aan sai tiha fali profeta. Falso tan. Ema sira nebe ba tuir juramento, laos ona atu fiar no tane metin Estado Timor, maibe “joga osan” atu sosa poder (kadeira). Ema hotu nebe escola oituan, ka la escola mos hatene lerek katak VIII Governo ne’e la folin liu. Liu-liu tan Fretilin no PLP “hakruk” no hamtauk los KHUNTO. Imagina deit – Fretilin iha kedas kadeira 23, maibe hetan deit Membro Governo 18; em vez, KHUNTO iha deit assento parlamentar 5, hetan kedas kadeira 17 iha “VIII Governo de facto, inconstitucional”; PLP ho assento 8, hetan nafatin 8. General Taur Matan Ruak ninia doutrina dehan, “Democracia katak minoria submete ba minoria”. Dala ida tan, iha Timor-Leste ne’e, so Dr. Mari Alkatiri, Dr. Lu-Olo no General Taur mak bele tuir doutrina politica falsa KHUNTO nian. Mundo tomak hamnasa ita! Tan, KHUNTO ne’e partido “makelar kursi” – tutur kadeira tun sae atu faan ba ida, pinor ba seluk.

Dala ida tan, hau hanoin, KHUNTO laos ona partido ida, maibe CULTO POLITICO foun ida! Iha historia Igreja nian, sarani lubuk ida hakarak ukun iha rai too bele domina iha lalehan. Sarani sira ne’e hakarak tur iha kadunan leten aas ba! Maibe, sira tauk atu lakon lalais poder, nune’e sira koko halo movimento, oinsa mak halo “terror mental”, no foti’aan hanesan tiha “guru” ka “profeta”, hatene liu religião no hakarak domina religião. Exemplo mak Galicanismo, Febronianismo, Ultramontanisme, Josephinismo ho Modernismo (dala ruma Secularismo). Baibain, movimento sira hanesan ne’e manan iha tempo ida, maibe tempo seluk sira sobak rai ona.

Estado Timor-Leste hatene katak movimento “culto politico” hanesan KHUNTO ne’e bele mosu hanesan “ataque generalizado ou sistemático” ho “motivo politico, raciais, nacionais, étnicos, culturas, religiosas”. Nune’e, ami sente hanesan Crimes contra humanidade (Código Penal 124º alinea h]). Tuir padrão internacional, halo partido hanesan religião foun ka halo religião foun sai fali partido ne’e la tuir ona CULTURA DEMOCRÁTICA. Maibe, atu taka karau kulit iha oin, KHUNTO foti fali propaganda falso ka lagu-lama sira be dehan “Padre sira hasai batina mak halo politico”. Los duni, PADRE sira labele halo PARTIDO maibe nudar cidadão sira bele halo POLITICO. Halo partido, la hanesan ho halo politico. Ema balun hanoin katak sira hari’i partido mak bele halo politico. So ema kakutak la iha mak fiar sira!

Los duni! Iha Lei Eleitoral ba No. 6/2006 (ba PN) no No. 7/2006 (ba PR) dehan momos kedas katak “Os ministros de qualquer religião ou culto” sei labele sai candidato iha eleição ruma. Husi ne’e hatudu katak Padre sira labele sai candidato ba PR ka Deputado iha PN. Maibe, se padre ruma hakarak tama duni politica tuir ninia consciência hodi serbi ba bem comum (CDC cân. 285, §3; tutan ba cân. 287, §2), nia tenki hakerek ba Bispo husu “renuncia” (CDC cân. 187 ho cân. 189). Ida ne’e hatudu momos katak “Batina Mutin” labele hari’i PARTIDO, maibe wainhira nia hanoin katak iha duni “vocação da consciência” (panggilan hati nurani), nia bele husu atu halo POLITICA ba bem comum. Ne’e duni, lalika Luis Roberto dehan “kolu batina mak halo politica”, tan CDC hatur momos ona lalaok sira ne’e.

Hau hanoin, nudar Partido Politico ida, KHUNTO halo “crime eleitoral” (Código Penal artigo 229° - 242°). Exemplo: lori grupo arte marciais KORKA hodi halo juramento hemu ran; buka ema sira kbiit laek sira hemu ran, depois hotu tiha mak lao tuir atu terror sira hodi vota ba KHUNTO, se lae sei mate; lori posição iha Governo hanesan SEFOPE atu halo pressão ba foinsae sira ba serviço iha rai liur tenki vota ba KHUNTO; “explora” quadros KHUNTO nian hodi “obrigatoriamente” selu Naimori Bukar fula-fulan (membro governo sira iha ona quota; too membro kbiit laek nebe hetan serviço mos “cobra” lakon hotu). Ne’e mak hanaran “propaganda eleitoral ilícita” no “obstrução à liberdade de escolha”.

Tuir conceito iha filosofia politica, ita nia CRDTL nia Preâmbulo hakerek liafuan kmanek tebes, katak “Interpretando o profundo sentimento, as aspirações e a fé em Deus do povo de Timor-Leste ...”! Ita tenki hare katak “profundo sentimento” ne’e hakesi ba ita nia “usos costumeiros” (CRDTL artigo 2º, n. 4), lisan Firaku no Kaladi sira nian, fetosan umane, uma lisan no uma lulik. Husi sikun ida ne’e, “juramento Ramelau” ne’e laos sai fatin ba “unidade nacional”, maibe manipulação boot nebe Naimori Bukar halo ba sentimento Povo Mambae nian. Saida mak partido KHUNTO halo ne’e hatudu momos kedas katak juramento Ramelau “contraírem a Constituição” Timor-Leste, maski seidauk iha “legislação que trate especialmente do direito costumeiro” (CRDTL artigo 2º, n. 4).

Liafuan “profundo sentimento” ne’e tuir Timor asli nia liafuan karik dehan “lulik” – fuan “sagrado”, ka sentimento konaba “sacralidade” (= cita rasa kekudusan). Uluk temi liafuan “lulik”, ema hahu hanoin konaba buat aat, buat foer, buat nakukun nian; buat nebe contra Maromak nia Ukun Fuan. Maibe, ami Timoroan sira nebe ba estuda barak iha rai liur, ami hahu foti hikas liafuan “lulik” nudar “profundo sentimento”.

Se KHUNTO la hatene no la compreende karik, UMA LULIK no UMA LISAN iha Timor-Leste ne’e ida-idak ho ninia “lisan” (culto) rasik. Firaku ho Kaladi la hanesan. Firaku ho Firaku mos la hanesan. Luís Roberto husi Venilale, hanesan mos hau ... ita nia UMA LULIK la hanesan. Nune’e, ita nia “lisan” mos la hanesan. Venilale nia lisan ho Bercoli balun hanesan, balun la hanesan. Venilale ho Baguia ba fali Laga, Quelicai no Baucau, makasae ho uaimaa la hanesan ona. Naimori Bukar nia UMA LULIK no UMA LISAN iha Mambae (Ainaro), la hanesan ho sira husi Kemak, Bunak too Baikenu. Nune’e ita hotu mesak firaku-kaladi, halo Timor ida de’it ... maibe kaer metin nafatin ida-idak nia LISAN, hamutuk iha sentimento LULIK nian. Ida ne’e mak Preâmbulo CRDTL ko’alia konaba CULTURA DEMOCRÁTICA hodi hakait mos ba DEMOCRACIA PLURALISTA. Iha firaku-kaladi sira nia cultura, la iha culto “hemu ran” lori manu mutin hodi hakfolik fali foinsae sira nebe molik. Kolu molik ema ne’e hatun ema nia dignidade; Ne’e halo “humilhações” (penghinaan) ba Timor-Leste ninia LISAN, hamoe ema sira husi Firaku no Kaladi tomak.

Husi biban seluk, wainhira ko’alia konaba “a fé em Deus do Povo de Timor-Leste” ne’e hatudu ba religião sira – Católica, Protestante no Islam. La iha religião foun! Hanesan CRDTL artigo 45° (Liberdade de consciência, de religião e de culto):
  1. A toda a pessoa é assegurada a liberdade de consciência, de religião e de culto, encontrando-se as confissões religiosas separadas do Estado.
  2. Ninguém pode ser perseguido nem discriminado por causa das suas convicções religiosas.
  3. É garantida a objeção de consciência, nos termos da lei.
  4. É garantida a liberdade do ensino de qualquer religião no âmbito da respetiva confissão religiosa.
Hau hanoin, KORKA/ KHUNTO laos religião. Ne’e duni, Naimori Bukar labele hatais hanesan fali na’ilulik sira tuir Igreja Católica (ka, Protestante), halo cerimonia KHUNTO nian ho símbolo Igreja nian hanesan Cruz. Liu tan, nia hanorin oinsa mak halo sacrifício liu husi ko’a manu no hamulak ba Santíssima Trinidade (Pai, Filho, Espirito Santo) ho Nai Feto. Ne’e mak hanaran “Anathema sit” (ajaran sesat). Nudar líder partido politico, maski ki’ik hanesan KHUNTO maibe nia labele kahor tiha sasan Estado nian ho “confissões religiosas” (Católico no Protestante). Hau fiar katak Naimori Bukar la hatene le, sa tan compreende CRDTL nebe hakerek iha lian Portugues; Deputado Luis Roberto no Olinda Guterres mos “satu merk”. Maibe, pelo menos Fretilin no PLP tenki hatene liu atu bolu atenção ba Naimori Bukar.

Tuir CRDTL artigo 45º ne’e karik, KORKA no KHUNTO tama iha “CULTO”. Sira iha liberdade atu halo sira nia “culto” rasik. To’o iha ne’e, ami la iha buat ida atu dehan netik. Maibe, la iha liberdade atu lori sasan sira sarani nian (católica ho protestante).

Iha Igreja Católica nia Código de Direito Canónico dehan duni, CULTO DIVINO ne’e ba de’it Bispo no Amo-Lulik sira mak halo ka celebra (CDC: 835). Sarani sira ba participa iha “culto” ho fiar nudar sarani católico (CDC: 222 §1). Protestante sira mos iha rasik sira nia “culto”. Islam sira mos iha culto rasik. Igreja católica no protestante bele halibur hamutuk wainhira halo celebração ecuménica. Ne’e mos Igreja rua ne’e iha “acordo”. Se lae, ema sei hanaran ne’e “ajaran sesat”.

KHUNTO ne’e laos partido maibe “culto politico”. Ne’e katak, liu husi KHUNTO, Naimori Bukar hakarak ninia membro sira adora nia hanesan sasan lulik ida. Maibe, tan Naimori Bukar la iha identidade no historia politica, nia koko usa gelar “Alin Ki’ik” nudar antípoda ba “Maun Boot”. Agora lakon ona tan nia halo traição ba Xanana, ninia membro devoto sira fila fali ba gelar: “Bou Naimori”. Ne’e mos la hetan, tan ema hamnasa barak. Ikus mai, sira nebe nadodon tuir nia dehan “Avo Nai” (balun dehan “Abo Nai-Da”, seluk dehan “Abo-Dai”), atu iha impressão katak Naimori Bukar mos la lakon ho “Avo Nana”. Ne’e mos “gagal total”.

Maktakan

Iha programa televisivo ida, Diretor FONGTIL dehan politica ne’e 99% foer! Hau la concorda totalmente. Maibe, parcialmente Diretor ko’alia los wainhira hare ba KHUNTO nia hahalok lori sira nia militante no simpatizante ba juramento “hemu ran” ne’e hare husi filosofia politica karik maquiavélica, too mos leviatã.  Juramento “hemu ran” ne’e iha Biblia karik sai hanesan símbolo “Leviatan” (Job 3, 8; 40, 15-41; Amos 9, 3; Salmo 74, 13-23; 104, 26; Isaias 27, 1).

Leviatan (Livyatan) hanesan balada fuik no siak nebe mosu husi laloran tasi, hanesan anin suut. Iha mitologia bein sira nian iha Medio Oriente, balada ida ne’e sai hanesan simbolo poder nebe khaotik hodi halo funu boot hasoru poder kosmik. Iha Biblia sarani sira nian, Leviatan sai hanesan simbolo ba diabo demonio nebe siak liu no fuik liu maibe hosi Maromak ninia Kbiit no Beran, sira sei mate mohu (Job 3, 8; 40, 15-41; Amos 9, 3; Salmo 74, 13-23; 104, 26; Isaias 27, 1). Filosofo São Tomas de Aquino temi diabo demonio hanesan laran foer no uluk aat kakutak meda nebe sei mate mohu (STh II–II, 36). Iha filosofia moderna, simbolismo Leviatan sai famoso iha obra Thomas Hobbes nian, 1651.

Hau hanoin, Timor-Leste tomak matan moris ho neon nain tan ita la hatene bainhira mak ahu-nain sira mai.

3 comentários:

  1. Bin Se Bele Halo Múzika ida lai konaba artigu bin mensiona iha leten ne ft ho Z-LOW DZ👌🇹🇱✔🙏

    ResponderEliminar
  2. Deputado/a husi partidu KHUNTO ho Nia membro tomak hahu husi Naimori to Mai kraik Mesak mau Kanko no beik tan-tanan deit nemak dehan atu haruka amu padre no Madre Sira hasai batina atu debati ho sira. Maine Hau spera katak ho amu Nia lifuan murak, maromak Nia lifuan nebe hakerek iha biblia n filosia balun nebe nain lulik temi iha laran spera katak bele loke Naimori h Nia membru tomak Nia kakutak hodi bele tuir dalan maromak nian no tau sasan iha idak-idak Nia Fatin. Lae hahu husi Naimori to'o Mai Ema nebe tuir profeta falsu sei mate mohu no babeur Sira.
    Hau husu ba maluk sarani Sira tomak fahe tutan Tan nain lulik Nia liafuan no maromak Nia lifuan nebe hakerek iha biblia hodi nune'e Ita hotu reja no harohan ba nain para hamout profeta falsu ka fo malisan e babeur Sira Amin.

    ResponderEliminar

Publicação em destaque

"ÉS VIVA"

"És viva" A todas as mulheres Estás triste, Estás só Porque ninguém te fala Porque ninguém te liga Ninguém quer saber d...